Former West in Berlijn Het congres dat geen congres wilde zijn
Het congres van Former West in Berlijn wilde niet zomaar een verhaal bieden, maar bouwen aan een nieuwe toekomst. Die ambitie kwam niet helemaal uit de verf.
Het vierde congres van Former West in Berlijn was er een die met zeven volle dagen en met ruim honderd sprekers en performers alle voorgaande moest overtreffen. Anders dan de voorgaande keren leek ook het doel ervan. Waar de eerdere edities zich vooral richtten op wat ‘former West’ precies betekent en hoe de sociale en politieke verhoudingen in de wereld na 1989 zijn, richtte het Berlijnse congres zich met de subtitel Documents, Constellations, Prospects meer dan voorheen op de toekomst. Een door Maria Hlavajova in de eerste publieke lezing van de week genoemd referentiepunt is Francis Fukuyama’s notie van het einde van de geschiedenis en de vraag hoe verder te gaan als er niets meer is om naar te streven.
De opzet van Former West en de constante nadruk die werd gelegd op het feit dat het een congres was dat geen congres is (met op de locatie in Haus der Kulturen der Welt ook nog een tentoonstelling die geen tentoonstelling was), kan gezien worden als een mogelijk antwoord op deze vraag. De organisatoren zijn uitgegaan van het idee dat we vastzitten in het heden, onze eigen infrastructuren en denkpatronen en dat we deze moeten doorbreken, of beter er nog er aan voorbij moeten gaan. De simpele ontkenning van dergelijke structuren neemt niet weg dat de tentoonstelling als zodanig werd ervaren en iedereen het over het congres had. De gevestigde structuren bleven ondanks de veranderende terminologie kortom gewoon van kracht.
Natuurlijk is het belangrijk bestaande structuren te blijven bevragen en aan te passen, maar hoe dit precies gedaan moet worden blijft, ook na zeven lange dagen op de conferentie, een vraag. En ondanks dat ik de hele week met veel plezier naar het Haus der Kulturen der Welt ging om culturele producenten en denkers van over de hele wereld te horen spreken over dat wat ons allen betreft, blijf ik mij afvragen in hoeverre de vragen die Former West stelt ook daadwerkelijk een, al is het maar voorlopig, antwoord hebben gevonden.
Als het congres geen narratief is maar een gereedschap, zoals Hlavajova in haar openingsspeech stelde, waar dient dit gereedschap dan precies voor? De onderwerpen dijen zich als een olievlek rond de notie ‘former West’ uit, een concept dat op zichzelf (nog steeds) niet duidelijk gedemarqueerd is en vragen die bij het eerste Former West congres in 2009 gesteld werden, blijven telkens weer terugkomen.
Desalniettemin heerste er door ‘het Huis’ een geweldige sfeer van bedrijvigheid en actualiteit die niet het minst veroorzaakt werd door de ongeveer 180 studenten van Learning Places, een van de vijf stromingen waarin het congres was opgebouwd en waarin studenten van over de hele wereld deelnamen aan een programma van (gedeeltelijk gesloten) ontmoetingen, lezingen en workshops. Een sfeer die ook mij steeds weer deed terugkeren en er voor zorgde dat vele interessante gesprekken gevoerd konden worden tussen de keynote lectures door.
Lezingen werden onder andere gehouden door Former West usual suspect Boris Groys die een betoog hield over het internet waarin hij een vergelijking maakte tussen de hedendaagse kunstenaar en de blogger.
De charismatische Franco Berardi Bifo hield een lezing getiteld Game Over dat ging over het belang van het bijeenhouden van Europa, precariteit en het voor hem bekende statement dat de toekomst voorbij is. Berardi baseert zijn ideeën over dit einde op zijn persoonlijke sleuteljaar 1977, waarna voor hem de toekomst opgehouden is. Dat zijn vergelijking met het spel niet helemaal gelukkig uitviel, werd duidelijk toen iemand uit het publiek hem er op wees dat de meeste hedendaagse videogames helemaal geen einde meer hebben. Ze gaan altijd maar door en dus voorbij aan de kwestie van winnen of verliezen.
Ook minder geslaagd pakte het idee van Irit Rogoff uit om haar inleiding tot de discussie over (het doorbreken van en voorbijgaan aan) infrastructuren te houden in de kleinste zaal van het Huis waardoor ruim de helft van het toegestroomde publiek haar betoog via live stream net buiten de zaal moest bijwonen. Het werd haar niet in dank afgenomen, met gevolg dat haar poging tot het vormen van een nieuwe structuur binnen het congres is niet het gehoopte voorbeeld werd voor het afwijken van de ‘standaard lezing’ in het auditorium.
Binnen de stroming Insurgent Cosmopolitanism gaf Homi Bhabha een inspirerende lezing waarin hij twee vormen van kosmopolitisme tegenover elkaar zette. Aan de ene kant benadrukte hij het belang van Kants notie van gastvrijheid zoals beschreven in Zum ewigen Frieden (1795), en aan de andere kant het werk van kunstenaar Zarina Hashmi. Bhabha benadrukte dat zijn thesis nog in een schetsfase is, en waarschuwde het publiek bij aanvang dat hij (nog) geen conclusie heeft.
Op de laatste dag van het congres was er bij het publieke forum getiteld Prospective Statements toch nog wat hoop op enkele duidelijke, samenvattende woorden. Het forum bracht twaalf mensen bijeen die allen de opdracht hadden gekregen de vraag ´wat dient er te gebeuren?´ in een statement van niet meer dan drie minuten te beantwoorden. Moderator Boris Buden gooide bij aanvang meteen roet in het eten toen hij besloot het toch anders te willen doen. Met ongepaste haast ging hij het rijtje af van mensen die enigszins verrast en haperend hun verhaal probeerde te houden. Nancy Adajania stelde de vraag ´is er leven na het politieke in de kunst?’ maar kreeg weinig kans uit te leggen wat zij hiermee bedoelde, Gerald Raunig wilde nog even zeggen dat de crisis waarin wij ons bevinden, een globale crisis is en stelde een monster instituut voor om hervormingen door te voeren. Suzana Milevska waarschuwde voor een dergelijk instituut, wees op haar voormalig Joegoslavische achtergrond en drong aan te leren van het verleden. Dieter Lesage vroeg zich nog eens af of het Westen wel echt former is en Piotr Piotrowski wenst een grote crisis in de hoop dat het een keerpunt zal worden. Het bleek kortom ondanks de interessante sprekers en losse gedachten, compleet onmogelijk een richting te geven aan de discussie, wat het congres in feite perfect samenvatte. En bij het uitblijven van een echte discussie viel het forum nog voor de geprogrammeerde tijd uiteen om vervolgens aan de borrel te kunnen gaan.
Former West Berlijn
Haus der Kulturen der Welt
18-24 maart 2013
foto’s courtesy Former West/BAK Utrecht
Irene de Craen