Rechtvaardigheid als artistiek medium – Contour Biënnale 8
Recht en rechtvaardigheid, het verschil daartussen en de fluïde positie van het beeld tussen realiteit en fictie, vormen de voornaamste thema’s van Contour Biënnale 8, die plaatvindt op zes unieke locaties in het hart van Mechelen.
Recht en rechtvaardigheid
De titel Polyphonic Worlds slaat terug op het begrip polyfonie of meerstemmigheid. Dit was een belangrijk gegeven in de vijftiende eeuw: de polyfone muziek heeft de middeleeuwen mede vormgegeven. Polyfonie wordt echter in een veel bredere zin begrepen: als het naast elkaar bestaan van verschillende stemmen en dus meningen of perspectieven. Ons rechtssysteem hangt aan elkaar door feiten, bewijsstukken en ooggetuigen. Een of meerdere personen (een rechter of een jury) hebben de macht gekregen om uit die collectie elementen een waarheid te construeren en daarover te oordelen. Contour Biënnale 8 probeert de macht te verdelen en gaat vooral uit van het idee dat er nooit slechts één waarheid is, maar eerder een veelheid aan perspectieven, waar dikwijls door een heersende politieke macht een hiërarchie in aangebracht is.
De Belgische Ana Torfs is een van de kunstenaars die het duidelijkst het gevestigde rechtssysteem op de rooster legt. Tijdens een residentie in Berlijn onderzocht Torfs de rechtszaak rond de moord op Karl Liebknecht en Rosa Luxemburg, oprichters van de Duitse Communistische Partij, in 1919. Op twee schermen interpreteren acteurs vijfentwintig verschillende vastgelegde getuigenissen. Concreet zijn dat vijfentwintig verschillende versies van de gebeurtenissen van slechts een avond. Op een ander scherm projecteert Torfs een foto van zeventien mensen in een aula. Een voor een krijgen we de leden van de jury ook in close-up te zien. Zeventien stemmen oordelen over vijfentwintig andere stemmen. Op welke wankele grond kan ‘de waarheid’ dan nog staan? Toch is dit precies hoe ons huidig rechtssysteem werkt. Torfs legt met Anatomy subtiel de fragiliteit ervan bloot.
Recht staat niet gelijk aan rechtvaardigheid. Meerdere projecten op de Biënnale maken dit verschil pijnlijk zichtbaar. Het collectief Agentschap inventariseert en onderzoekt unieke gebeurtenissen waarbij de geconstrueerde grens tussen natuur en cultuur tijdelijk is bezweken. Zo geeft Agentschap op Contour documentatie vrij rond een geschil tussen de zwarte kuifmakaak Naruto (vertegenwoordigd door Peta) en fotograaf David Slater. Die laatste publiceerde namelijk, zonder toestemming, selfies gemaakt door Naruto. De rechtspraak behandelt geen dieren of andere niet-mensen als auteurs, terwijl de wetten rond auteursrecht nergens specifiek vermelden dat enkel mensen aanspraak op die status kunnen maken.
De geluidsinstallatie van Lawrence Abu Hamdan is te horen in de binnentuin van het Hof van Savoye, het Mechelse gerechtshof. Een stem, die zich identificeert als ene Wissam, verdedigt het esoterisch islamitische principe Taqiyya. Dit concept wordt weleens vertaald als ‘het goddelijk recht om te liegen’, maar heeft eigenlijk meer te maken met je positie ten opzichte van de wet. ‘Taqqiya is niet liegen, maar ook niet niet liegen.’ In sommige omstandigheden ben je tegelijk wel en niet subject aan de wet (een informant van de politie heeft bijvoorbeeld het recht om bepaalde illegale acties uit te voeren, in functie van zijn of haar opdracht).
De installatie The Stealing C*nt$ van het Karrabing Film Collective behandelt de discriminerende verhouding tussen de Australische staat en de woongebieden van inheemse Australische volkeren. Een film toont hoe de politie vier inheemse jongeren achternazit voor het stelen van twee kratten bier (die ze overigens gewoon vonden), maar zich niet bekommert om de mijnwerkers die er illegaal de grond ontginnen en zodoende vervuilen. Een foto-installatie in dezelfde ruimte reflecteert over de manier waarop het ‘blanke’ rechtssysteem de inheemse rechtspraak nietig verklaarde.
Vormen van kolonialisme
Waar het onrechtvaardigheden op globale schaal betreft, is kolonisatie wellicht de grootste boosdoener. Het lijkt geen toeval dat veel werken op Contour Biënnale 8 te maken hebben met het lot van gekolonialiseerde volkeren en protest daartegen. Het meest onverbloemde politiek engagement vinden we bij de werken van Ritu Sarin & Tenzing Sonam, die over de vrijheidsstrijd in Tibet handelen. De kunstenaars, aanvankelijk documentairemakers, gingen onder meer Lhamo opzoeken, een Tibetaanse non, die een zevenjarige gevangenisstraf uitzat vanwege haar deelname aan een vreedzame protestmars tegen de Chinese overheersing. Na haar vrijlating kreeg ze politiek asiel in Brussel, waar ze in een bejaardentehuis werkt en nog dagelijks bidt voor de vrijheid van Tibet. Naast de film worden Chinese wetten in verband met Tibet en de vrijheidsstrijd geprojecteerd. Zo is het in China verboden om op sociale media iets te bekijken of te delen in relatie tot Tibet, deel te nemen aan religieuze bijeenkomsten die de Dalai Lama vereren, en contacten, op welke manier dan ook, te onderhouden met ‘etnische separatisten’.
Diezelfde Ritu Sarin & Tenzing Sonam (die laatste is overigens zelf van Tibetaanse afkomst) tonen ook een gebedsmolen waarin een video verwerkt is. De kinetische sculptuur contextualiseert en bevraagt de zelfverbrandingen van Tibetaanse monniken als protest tegen de Chinese overheersing. Uit de gebedsmolen – die aan de buitenkant versierd is met symbolen en mantra’s en aan de binnenkant gevuld is met gebedsrollen – is af en toe een belgeluid te horen dat het loslaten van zegeningen op de wereld symboliseert. Het contrast met de gewelddadige verbrandingen in het filmpje is des te groter. In dit soort werk, waarin een politieke visie, een aanklacht tegen onrechtvaardigheid en een poëtische uitwerking samenkomen, is het thema Justice as medium precies op haar plaats.
De werken van Otobong Nkanga (eveneens in het Schepenhuis) en Susanne M. Winterling (in Huis De Clippel) scheppen bewustzijn rond het al even schadelijke ecologisch kolonialisme. In geglobaliseerde tijden is de natuur steeds meer verworden tot koopwaar. In haar video Reflections of the Raw Green Crown legt Nkanga een parallel tussen haar lichaam als anonieme migrant en mineraalertsen, die op een andere manier hun weg vinden van het Afrikaanse binnenland naar de klokkentorens in Berlijn, die ze voor de video bezoekt. Haar installatie Tsumeb Fragments gaat in op vernietigende impact van het ‘capitaloceen’ op de ontgonnen natuur. Op een meer poëtische manier stelt de Duitse Susanne M. Winterling gelijkaardige vragen. In een koude, donkere kelder verkent haar installatie Glistening Troubles, bestaande uit meerdere video’s en sculpturen, de grenzen tussen kunst en wetenschap. Winterling legt een verband tussen maatschappelijke structuren en precaire ecosystemen zoals organismen op het oceaanoppervlak, die ecologisch solidair blijken te zijn (d.w.z. de ecologische overleving van organismen, waarmee ze hun ruimte delen, niet in gevaar brengen).
Polyfonie en democratisering
Contour Biënnale 8 is niet bang om een duidelijk standpunt te verdedigen. De tentoonstelling brengt onder leiding van curator Natasha Ginwala niet alleen kunstwerken samen binnen een geijkte context, maar functioneert ook op een interdisciplinair niveau. In het Schepenhuis zijn bijvoorbeeld documenten samengebracht rond lijfstraffen in de Kongo-Vrijstaat, waarmee de Belgische kolonisatoren de inheemse bevolking wat ‘beschaving’ wensten bij te brengen. Ook deze praktijken zijn onrechtvaardig, maar tegelijk behoren ze tot de geschiedenis van het recht. Contour draagt met dergelijke aanvullingen zowel een historische context als een retrospectief politiek-sociaal standpunt aan.
Hoewel niet elk kunstwerk even goed aansluit bij het complexe thema Justice as medium (dat immers nog onvoldoende filosofisch of theoretisch ontgonnen lijkt), vormt de meerstemmigheid uit de hoofdtitel Polyphonic worlds niet alleen de artistieke leidraad van Contour Biënnale 8, maar tegelijk het (politiek) standpunt dat de biënnale als geheel inneemt. Contour verdedigt een polyfone visie op kunst en kunst als medium van polyfonie. Kunst kan nieuwe perspectieven bieden en kenmerkt zich door het bevragen en verleggen van de grenzen van historisch gegroeide definities en van bovenaf opgelegde normen.
Een breed spectrum aan stemmen krijgt in Contour Biënnale 8 een platform om met de beschouwer te communiceren.
Kinderstemmen in de aangrijpende protestfilm J’ai huit ans (over de Algerijnse onafhankelijkheidsstrijd tegen Frankrijk), de verder onbekende islamitische spreker Wissam, de zwarte kuifmakaak Naruto, fictieve personages en avatars in Ho Tzu Nyens CGI-film NO MAN II, mineralen in het werk van Otobong Nkanga, gevluchte Tibetaanse nonnen, een Frans-Syrische verdachte van jihadisme in Eric Baudelaires nieuwste film – een breed spectrum aan stemmen krijgt in Contour Biënnale 8 een platform om met de beschouwer te communiceren. Met de zes locaties schept de biënnale ook verschillende contexten. In het kader van rechtvaardigheid is het wel erg jammer dat locaties als Huis De Clippel en de bovenverdieping van In den Grooten Zalm onmogelijk toegankelijk zijn voor mindervaliden. Los daarvan verdedigt Contour kunst die zich middenin de samenleving plaatst. De meeste werken binnen Contour slagen er dan ook in een nieuwe stem te laten horen, die de blik van de toeschouwer kan verruimen, door het wijzen op een minder bekende historische context of door het bieden van een alternatieve associatie.
Contour Biënnale 8 – Polyphonic Worlds: Justice as Medium is nog tot 21 mei 2017 op verschillende locaties in Mechelen te bezoeken.
Lees het interview met curator Natasha Ginwala dat Metropolis M eerder publiceerde, HIER terug.
Tamara Beheydt
schrijft over kunst, o.a. voor Glean