metropolis m

Forensic Architecture,  M2 Hospital, courtsey BAK Utrecht

Net open in BAK: een nieuwe tentoonstelling met werk van Forensic Architecture. Deze onderzoeksgroep die opereert op het snijvlak van activisme, politiek en de wet staat momenteel internationaal volop in de belangstelling. Wat veroorzaakt hun werk in de kunstwereld?

Forensic Architecture, de interdisciplinaire onderzoeksgroep aan Goldsmiths van ongeveer twintig architecten, designers en andere onderzoekersman sterk, is aan een gestage opmars binnen de kunstwereld bezig. Ze zijn onlangs genomineerd voor de Britse Turner Prize (mede op grond van een tentoonstelling die ze en eerder dit jaar bij ICA hadden – zie ook de column van Victoria Ivanova in Metropolis M Nr 3-2018) en sinds donderdagavond is een deel van hun werk voor het eerst ook in Nederland te zien.

Forensic Architecture is geen gewoon architectuurcollectief. Hun werkgebied is de urbane ruimte, veelal in conflictgebieden in het Midden-Oosten, waar ze forensische onderzoeksmethodes toepassen op moderne vormen van bewijsmateriaal (denk aan chats, telefoongesprekken en camerabeelden) om politiek gevoelige misdaden bloot te leggen en te analyseren. Aan de hand van auditieve en visuele markers wordt het verzamelde bewijsmateriaal gesynchroniseerd middels een tijdslijn. De forensische onderzoeksmethode is gebaseerd op een ogenschijnlijk simpele, maar uiteindelijk zeer ingenieuze koppeling van allerhande gegevens (uit archieven) en verslaglegging die veelal openbaar, via sociale media, beschikbaar is, maar pas na grondige research naar allerlei betrokkenen gevonden kan worden. In hun onderzoek ligt de nadruk vaak op complexe misdaden waarbij overheden (of overheidsorganen) en multinationals (in)direct medeplichtig zijn. Forensic Architecture ziet de gepleegde misdaad niet als het begin- of eindstation maar onderzoekt de netwerken en betrokken partijen die de misdaden veroorzaken, er opdracht toe geven of die een oogje toeknijpen. Hun werk dat overheden en bedrijven confronteert met hun daden, heeft al voor flink wat opschudding gezorgd.

Forensic Architecture, installatie Center for Contemporrary Nature, BAK Utrecht 2018

Forensic Architecture, installatie Ape Law, courtesy BAK Utrecht 2018

Forensic Architecture, opening Forensic Justice, BAK Utrecht 2018

Forensic Architecture beklimt steeds vaker het podium in de kunstwereld. Wat maakt dat hun onderzoek, want dat is wat het voornamelijk is, hoewel ongelofelijk fascinerend en baanbrekend, zo’n groot podium krijgt in de kunstwereld? Is hun populariteit in lijn met een veel breder waarneembare tendens in de kunsten: een verschuiving richting onderzoek, theorie en politiek? De verstrengeling tussen de domeinen van kunst, politiek activisme en wetenschap wordt alsmaar inniger. Zeker is dat hun politiek geïnspireerde onderzoekspraktijk goed past in het huidige beleid van een instituut zoals BAK, dat zich, zoals oprichtend directeur Maria Hlavajova benadrukt tijdens haar opening- en dankwoord, ook graag positioneert op de splitsing van de domeinen van kunst, politiek activisme en wetenschap, getuige het huidige langlopende onderzoeksproject Propositions for Non-Fascists Living waarvan de tentoonstelling Forensic Justice onderdeel is.

Tijdens de opening van Forensic Justice geven twee leden van Forensic Architecture Eyal Weizman, director, en Christina Varvia, deputy director, een lezing. Voorafgaand aan de lezing spreek ik kort met Weizman en vraag hem over zijn houding tegenover de erkenning van hun werk vanuit de kunstwereld. Wat Forensic Architecture vond van hun nominatie voor de Turner Prize? Weizman antwoordt dat ze er ambivalent instonden: “On the one hand we very much enjoyed the recognition as we have participated in exhibitions and use exhibitionary methods critically to expose our cases and also to reflect upon our methods of investigation. On the other hand, we were worried, because we were thinking that there are segments of the art world which are not as serious as the others and that this thing might come back to bite us. There is a part of the art world which conceives of aesthetic practices as a joyful entertainment. Somehow, British institutions tend to have this approach.”

Eyal Weizman, opening lecture Forensic Justice, BAK Utrecht 2018

Christina Varvia, opening lecture Forensic Justice, BAK Utrecht 2018

Er zaten ook voordelen aan de nominatie die het mogelijk maakte de scepsis ten aanzien van het Britse museale systeem productief te maken en helder naar voren te schuiven: “We have used the whole budget that came with this exhibition to develop the work on a cold case. It [An Investigation into the Murder of Pavlos Fyssas, een Griekse rapper die bruut op straat is omgebracht door Griekse neonazi’s, red.] is a reflection upon the power of aesthetic practices to expose things and on the media environment in which we operate, as well as on the way we exist in a very complicated field of state denial and obfuscation. It reflects upon the place of such work in a gallery. The case of Pavlos Fyssas is gone cold exactly in the week we got nominated. So we felt this disjunction of on the one hand the recognition of the art world and on the other hand the necessity to engage with difficulties in the real world. I think I really want the art world to be a more critical space.”

Het is nu, in het post truth tijdperk belangrijk om juist terug te gaan naar de werkelijkheid, naar de feiten, naar dat wat zo gemakkelijk van tafel wordt geschoven als fake, als fictie. En al doende te reflecteren op de “truth practices, artistic practices and curatorial practices”, zoals Weizman ze noemt, die aan die structuren vastzitten. Verstrengeling en uitwisseling dus, als antwoord op een wereld die zich niet meer laat vastpinnen op de feiten, maar dat wel zou moeten doen.

Het werk An Investigation into the Murder of Pavlos Fyssas (dat zijn première beleeft bij BAK) toont de relevantie van het nauwkeurig onderzoeken van details in verschillende bewijsstukken, aangezien Forensic Architecture daardoor de verstrengeling tussen de neonazigroep Golden Dawn en speciale eenheden van de Griekse politie heeft weten bloot te leggen. De jonge Griekse rapper Pavlos Fyssas is 18 september 2013 vermoord door een aantal leden van Golden Dawn terwijl politieagenten toekeken zonder in te grijpen. Door het synchroniseren van divers bewijsmateriaal (telefoongesprekken tussen ambulance en politie, camerabeelden, gesprekken tussen verschillende Golden Dawn leden etc.) creëert Forensic Architecture een audiovisuele, gelaagde tijdslijn van de moord waarin ze de aanwezigheid van de politie bewijzen. De rechtszaak tegen Golden Dawn, die als politieke partij ook enkele zetels bezit in het Griekse parlement, is de grootste zaak tegen fascisme sinds Neurenberg, aldus Christina Varvia die in haar deel van de lezing een fascinerend inkijkje geeft in de werkwijze en reikwijdte van Forensic Architecture. Hun onderzoek naar de verstrengeling van staat en fascisme in deze moordzaak kreeg brede navolging in de Griekse media en, zo hoopt Forensic Architecture, hopelijk  uiteindelijk ook in de rechtszaak zelf.

Forensic Architecture, video Pavlos Fyssas, courtesy BAK Utrecht 2018

Forensic Architecture, video Pavlos Fyssas, courtesy BAK Utrecht

Forensic Architecture, installatie Center for Contemporary Nature, courtesy BAK Utrecht 2018

De werken die te zien zijn in Forensic Justice zijn verdeeld in twee hoofdstukken: genocide en ecocide. De werken die met genocide te maken hebben (waaronder Investigation into the Murder of Pavlos Fyssas) zijn op de begane grond te zien en de werken rondom ecocide beneden. De hele tentoonstelling schreeuwt uit: lees mij, dit is onderzoek. De grote vraag is wat de meerwaarde is van het tentoonstellen van zulk werk behalve het generen van aandacht. Want, afgezet tegen de wervelende presentatie van de leden van Forensic Architecture op de avond van de opening, komt de presentatievorm bij BAK nogal droog en kaal over, zonder er in te slagen je echt in de onderzoeken te betrekken. Wellicht was het idee om zo dichtbij de feitelijkheid van de onderzoeksmethode van Forensic Architecture te blijven maar de werken zelf tonen juist hoe gelaagd feiten zijn, hoe feiten met elkaar in verband staan en een wereld tonen die grotesker en gevaarlijker is dan we vaak bevroeden. De bijna juridisch aandoende tentoonstelling Forensic Justice doet daarmee weinig recht aan de complexiteit uit het werk van Forensic Architecture. Gelukkig zijn er naast de openingslezing enkele donderdagen gepland waarin onderzoekers uit het team samen met anderen in gesprek gaan over hun werk onder de titel Evidentiary Methods. Wie zich wil overtuigen van het enorme en baanbrekende belang van het werk van Forensic Architecture bezoekt het best een van deze gelegenheden.

Forensic Architecture – Forensic Justice, BAK, Utrecht, t/m 27.01.2019

De eerstvolgende Evidentiary Methods: Geosync vindt plaats op 1 november 2018 met Stefan Laxness (Forensic Architecture, Londen) en Gamze Hızlı en Özlem Zingil (Hafiza Merkezi [Truth Justice Memory Center], Istanbul. Meer informatie HIER

Zoë Dankert

schrijft

Recente artikelen