Liliana Piskorska, ‘Red Faced Monkey’, foto: Pieter Kers
Als Zeus er met Europa vandoor gaat – Abducting Europa bij IMPAKT
“En toen ging Zeus ervandoor, in de gedaante van een stier, met het meisje Europa op zijn rug…” – de mythologische vertelling van Zeus’ ontvoering van Europa echoot na in Minke van Schaiks hoofd als zij Abducting Europa in IMPAKT bezoekt. Een tentoonstelling over mythes en metaforen, en hoe die ingezet kunnen worden om Europa te verdelen, of juist verenigen.
We vertellen elkaar verhalen, en zetten die in politieke context in om bepaalde doeleinden na te streven: een verenigd Europa, bijvoorbeeld. ‘Maar’, vraagt co-curator van de tentoonstelling Abducting Europa en directeur van IMPAKT Arjon Dunnewind: ‘welk Europa willen we nastreven, en wat bedoelen we überhaupt met ‘Europa’?’
De film Europe van Annika Larsson kan in het licht van zulke vragen bekeken worden. De film werd opgenomen in Anafi, Griekenland in 2013, tijdens een bijeenkomst van kunstenaars, choreografen, muzikanten en curatoren uit alle windstreken. Men werd er uitgenodigd om te reflecteren op het concept Arcadië, het paradijs. In Larssons videoregistratie van dit evenement, zie ik afwisselend momenten van viering, hedonisme, creativiteit, en debat. Vooral tijdens dat laatste wordt er gealludeerd naar de grotere context waarin dit evenement plaatsvond: de Griekse staatsschuldencrisis. De vraag naar Europa is dan niet meer zo vrijblijvend. Het hanteren van begrippen als ‘solidariteit’ en ‘eenheid’ evenmin.
Je zou de film tevens tegen de achtergrond van de huidige vluchtelingencrisis kunnen benaderen. Wat bedoelen we precies als we het over Europa hebben? Een ‘Fortress Europe’, ondoordringbaar voor mensen met een paspoort van buiten de Schengenzone? En wanneer mensen het ‘fort’ toch binnendringen, wie draagt dan de verantwoordelijkheid voor hun welzijn? Het zijn zulke vragen die rondcirkelen in de tentoonstellingsruimte. ‘Wie hier’, vraagt Dunnewind, ‘zou zich identificeren als Europeaan?’ Sommige deelnemers reageren positief. Eén deelnemer is geboren in Sarajevo, toen naar Ierland gevlucht en nu woonachtig in Utrecht. ‘Europeaan’ is voor hem een noemer die dit complexe verhaal samenvat. Een andere deelnemer met opgestoken hand is Pools, maar vertelt zich niet te kunnen identificeren met een land waarin het discrimineren van LHBTI’ers officieel beleid is.
[blockquote]De vraag naar Europa is niet altijd zo vrijblijvend. Het hanteren van begrippen als ‘solidariteit’ en ‘eenheid’ evenmin
Liliana Piskorska nam red-faced monkey, een aap die de afgelopen jaren opdook in Poolse memes,als uitgangspunt voor haar werk. Het gegeven dat deze figuur zowel wordt ingezet door Polen om Oekraïners belachelijk te maken als andersom fascineerde haar. Het is in lijn met veel vooroordelen en grappen die de bewoners van beide landen over elkaar hebben: dat de anderen altijd dronken zijn, bijvoorbeeld. In haar videowerk komen de wederzijdse beledigingen aan bod, ontleend aan de teksten van internet memes, tezamen met beelden van een urban myth: een Oekraïner steekt de grens met Polen over, en loopt hierbij achteruit, zodat zijn sporen later zullen doen geloven dat hij de andere kant op liep.
In de kleine presentatieruimte van IMPAKT staan de werken opgesteld als een carrousel van verhalen. De tentoonstelling maakt onderdeel uit van The Grand Narrative, een programmalijn die de instelling formuleerde om te onderzoeken welke grote verhalen er worden ingezet voor politiek gewin.
De tentoonstelling beweegt zich niet alleen op het niveau van de hedendaagse zoektocht naar Europese eenheid. Zo belicht het project van de Roemeense kunstenaar Szabolcs KissPál de wijze waarop verhalen van belang waren in het vormen van de natiestaat in de lange 19e eeuw. KissPáls installatie neemt de vorm aan van een wat oubollige museumpresentatie. Op panelen, filmpjes en in vitrines doet de in Budapest woonachtige kunstenaar zijn onderzoeksproject naar de Hongaarse identiteit uit de doeken. Eén van de verhalen gaat over een gigantische kunstmatige berg die begin 20eeeuw werd gebouwd in de nieuwe dierentuin van Budapest, met als model een berg in Transsylvanië. Deze berg was de nationale trots, een nationaal monument voor Oostenrijk-Hongarije. Tegen de tijd dat het de neppe berg in de dierentuin af was, was Oostenrijk-Hongarije dit deel van het grondgebied echter kwijtgeraakt. Zo verschoof het project van een status als nationaal boegbeeld naar doorn in het oog.
De presentatie van KissPál staat in sterk contrast met het werk ernaast van Andy King: een soort flashy media kunstwerk dat ik eerder verwachtte te zien bij IMPAKT. King deed onderzoek naar online gemeenschappen van incels die gekluisterd aan hun computerde zoektocht naar liefde in de fysieke wereld hebben achtergelaten in ruil voor digitale liefde. King maakte kennis met deze online gemeenschap en verwerkte hun verhalen naar verschillende verbeeldingen van Manga-cultuur en andere, sterk geseksualiseerde digitale weergaven van vrouwen. De vrouw-als-object krijgt in deze online personages een vorm, alsook in Kings wandvullende behang. Tegen de behangen muur plaatst King ingelijste foto’s, die zij zelf in haar studio creëerde. Ze speelt met het digitale en het analoge, het virtuele en het fysieke, en met de vraag hoe die twee werelden ten opzichte van elkaar te framen. Hebben de stereotypen die naar voren komen in de verhalen die ronddolen op het internet ook consequenties in het echte leven? En daarmee in de politiek?
De mythe van Zeus’ ontvoering van Europa was één van die verhalen die werden verteld tijdens de lessen klassieke culturele vorming op de middelbare school. Elke week werd er wel een nieuw voorbeeld van Zeus’ “slippertjes” –zoals de verkrachtingen van (vaak minderjarige) vrouwen ook wel genoemd werden– besproken. Het duurde even voor ik nu de verhalen opnieuw kan bezien en de misogynie erin kan herkennen, vanuit mijn huidige perspectief. Dergelijke mythes blijven hangen. Ze werden verteld ter educatie, misschien ter vermaak, maar zeker ook om bepaalde “universele” waarden mee te geven. Abducting Europa vertelt over de manier waarop grote verhalen gemobiliseerd kunnen worden, en invloed hebben op ons denken, ons leven, en zo ook op ons stemgedrag.
De tentoonstelling Abducting Europa is nog t/m 11 oktober te zien in IMPAKT, Centrum voor Mediacultuur in Utrecht.
Minke van Schaik
is schrijver en kunsthistoricus