Installatie Bik van der Pol, What is this wolds, PARK, Tilburg, 2022
Bik Van der Pol – Overvloed, onbehagen en verlies
Wie bepaalt welke normen en waarden leidend zijn bij het vormen van een wereld, en in wiens belang gebeurt dat? Wie geeft de wereld vorm en met welke middelen? Wat is daarbij de taak van de kunstenaar?
Liesbeth Bik en Jos van der Pol werken sinds 1995 samen onder de naam Bik van der Pol. De projecten van het kunstenaarsduo hebben een sterk relationeel karakter: ze draaien niet om kunstobjecten an sich, maar om de relaties tussen subjecten, objecten, concepten en plekken die door kunst in gang gezet worden. Kunst is voor Bik van der Pol een instrument om een publiek domein te scheppen waarin ruimte ontstaat voor speculatie om te kunnen reflecteren op sociale en politieke veranderingen. Kunstwerken dienen daarbij als generator voor een gesprek, zo ook in de tentoonstelling What Is This World? in de Tilburgse expositieruimte PARK.
Centraal in de expositie staat een nieuwe versie van Bik van der Pols film One to One die geprojecteerd wordt op een acht meter hoge, witte bol. In de film is het schilderij Tower Hill van Eugene von Guerard de aanleiding voor allerlei overdenkingen. Von Guerard (schilder, botanist en voormalige goudzoeker) kreeg in 1855 de opdracht om Tower Hill vast te leggen: een bosrijk gebied in Victoria, Australië. De lokale flora werd met fotografische precisie en aandacht voor detail vastgelegd op het doek, vlak voordat de kolonisatie door Europeanen resulteerde in de verwoesting van het natuurlijke landschap. Rond 1860 was de vegetatie grotendeels verdwenen. Een eeuw later, rond 1960, is het schilderij gebruikt als belangrijke bron om het landschap van Tower Hill te herstellen in de ‘oorspronkelijke’ staat.
In One to One wordt langzaam ingezoomd op het werk van Von Guerard tot alle details opgaan in een brei van kleur die zich weer transformeert tot beeld van het eigentijdse Tower Hill. In de poëtische voice-over wordt de vraag gesteld wat het betekent om een wereld te maken en aan de hand van de case study Tower Hill wordt het antwoord overdacht. De kunstenaar Von Guerard (her)schept de wereld op zijn doek; de kolonialist vormt het oorspronkelijke landschap om tot een kopie van zijn bekende thuisland en de 20e eeuwer (her)schept het landschap met Von Guerard zijn canvas als archief. Telkens spelen andere opvattingen en drijfveren een rol bij het vormgeven van het landschap. Kijken en maken zijn in One to One zowel scheppende als destructieve handelingen. De complexiteit van het vormgeven van een wereld met aandacht voor zowel het detail als het geheel wordt erkend.
Bik van der Pol vraagt zich impliciet af wat het voor een eigentijds kunstenaar en zijn publiek betekent om een wereld te maken. Wie bepaalt welke normen en waarden leidend zijn bij het vormen van een wereld, en in wiens belang gebeurt dat? Wie geeft de wereld vorm en met welke middelen? Wat is daarbij de rol van de kunstenaar? Kunnen we vanuit voetnoten (zoals de kunst) overdenken wat het grotere verhaal van de wereld zou kunnen zijn of zou kunst zelfs het leidende verhaal kunnen worden?
De expositie is geïnspireerd door de film La Rabbia van Pier Paolo Pasolini uit 1963. De beruchte Pasolini kreeg toegang tot journaalbeelden van de Italiaanse nieuwsorganisatie Mondo Libero. Hij kreeg tegen de achtergrond van de Koude Oorlog de opdracht om zich te buigen over de vraag waarom er overal in de wereld gevreesd werd voor oorlog. Pasolini maakte een poëtische collage van journalistiek beeldmateriaal met een meanderende voice-over waarin sociale conflicten kritisch geanalyseerd worden. Via overdenkingen over vooruitgang, kapitalisme, dekolonisatie en schoonheid komt de militante marxist Pasolini tot een antwoord: de oorzaak van conflict, oorlog en ellende is de klassenstrijd. Hij noemde het geheel La Rabbia: de woede. Het controversiële eindresultaat werd uiteindelijk voorzien van een ideologisch tegengeluid door de conservatieve monarchist Giovannino Guareschi. Het tweeluik verdween indertijd al snel uit de bioscopen. Pasolinis deel van de film heeft vervolgens een bescheiden circulatie gehad, maar het deel van Guareschi verdween al snel uit de aandacht. Pas in 2009 werden de twee delen verenigd en in PARK is deze versie van La Rabbia te zien in de zijruimte.
John Berger reflecteerde in 2006 in de tekst The Chorus in Our Heads op de film van Pasolini. Hij beschrijft daarin onze eigentijdse mediaervaring. We worden dagelijks besproeid met ‘ethiciden’, volgens Berger ‘middelen die ethiek doden, en daarmee elke notie van geschiedenis en rechtvaardigheid’. De ruimte die een gezonde wereld nodig heeft om belangrijke waarden te beschermen is volgens Berger tanende; Bik van der Pol lijkt de taak op zich te nemen om die te herstellen. De drijvende vraag wat het betekent om een wereld te maken wordt in One to One beantwoord: ‘als de mens zijn verantwoordelijkheid niet op zich kan nemen, dan kan en moet kunst dat misschien doen.’
De tentoonstelling is daarmee een uitnodiging om samen ‘collectieve kracht [te] verwerven om creatief na te denken over de moeilijke vragen waar de wereld voor staat’. Het publiek wordt aangemoedigd om aan de hand van de aanwezige kunstwerken een eigen wereldbeeld te ‘projecteren’ op de witte bol, een ‘stand in voor de wereld’. Bik van der Pol wilde in What is This World? meerdere perspectieven verkennen en verbinden en de expositieruimte gaandeweg vullen ‘met ideeën en verbeelding over de huidige staat en de toekomst van deze wereld’.
Covid en de lockdown hebben helaas een deuk geslagen in de mogelijkheden voor discussie en collectieve dialoog. Liesbeth Bik en Jos van der Pol zijn regelmatig in Park aanwezig geweest en hebben waardevolle een-op-een gesprekken gevoerd met bezoekers en op gezette momenten hebben uitgenodigde dansers en muzikanten gereageerd op de expositie, maar van deze onderdelen is helaas niets achtergebleven in de expositieruimte.
Een ideologisch tegengeluid zoals bij La Rabbia of een zichtbaar voortschrijdend gesprek tussen verschillende perspectieven had de expositie in Tilburg nog rijker gemaakt, maar What is This World? is desalniettemin een verzameling van inspirerende ideeën. De expositie is geen kakafonie van wereldbeelden in dialoog, maar biedt de mentale ruimte om je af te vragen wat het betekent om samen een wereld te maken.
WHAT IS THIS WORLD? Bik Van der Pol, Park, Tilburg, 15.01 t/m 20.02 2022
Manus Groenen
is freelance criticus, coördinator en docent kunsttheorie aan Fontys Hogeschool voor de Kunsten in Tilburg