Dit land is jouw land – Jonathas de Andrade bij FOAM
In de westerse kunst bestaat de hardnekkige gewoonte het landelijke leven romantisch voor te stellen. Maar er is ook een ander verhaal te vertellen, over vergeten en verdrongen boeren, armoede en sociale ongelijkheid. Nu de interesse in het platteland opleeft, wordt ook die donkere kant van het landelijke bestaan vaker belicht in tentoonstellingen, zoals Jonathas de Andrade in FOAM.
Het was Malcolm X die in 1963 wees op het belang van het land in de sociale strijd. Hij zei tijdens een van zijn bekendste redevoeringen: ‘Land is de basis van alle onafhankelijkheid. Land is de basis van vrijheid, rechtvaardigheid en gelijkheid.’1 bell hooks, zelf afkomstig uit een boerenfamilie, schreef in aanvulling hierop over hoe het na de afschaffing van de slavernij Zwarte boeren waren die het voortouw namen in het creëren van een culture of belonging op het platteland.2
Die verbondenheid met de natuur is in Amerika vervolgens lang onderdeel geweest van de bevrijdingspolitiek, waarbinnen het aan Zwarte mensen ten voorbeeld werd gesteld als een manier om het leven in eigen hand te nemen. Desalniettemin werd het feit dat hooks in Kentucky opgroeide, te midden van Zwarte boeren, met de nodige meewarigheid begroet door de universiteiten in Stanford en Wisconsin waar zij Liberal Arts studeerde. Over het eenvoudige boerenleven, de zelfvoorzienendheid in harmonie met de natuur, werd weinig nagedacht en geschreven. De Zwarte boer werd vergeten en hooks zag het als haar taak om hen en vooral de waarden waar ze voor staan in haar schrijven meer naar voren te brengen.
Het lijkt ook bij Jonathas de Andrade een belangrijke motivatie te zijn voor zijn fotowerken die momenteel te zien zijn bij FOAM in Amsterdam. De fotografische projecten zijn diepgeworteld in de Nordeste, de noordoostelijke regio van Brazilië, die in Nederland bekend staat als de plek waar Johan Maurits in de zeventiende eeuw gedurende enkele decennia regeerde en slavenhandel introduceerde op het Zuid-Amerikaanse continent. Het is een rijk en gevarieerd landbouwgebied, met de haven van Recife als economische hart. De Andrade werkt er al vele jaren met lokale gemeenschappen aan licht-activistische fotoseries die proberen de levens en verhalen van de bewoners onder de aandacht van een breder publiek te brengen.
Landarbeiders van de suikerplantages in de regio Piauí zijn de protagonisten van ABC da Cana (2014). De Andrade heeft ze in twee- en drietallen fotografeerde terwijl ze met suikerriet de letters van het alfabet vormen. In FOAM handegen de foto’s in een lange rij naast elkaar.
De suikerplantages liggen in een gebied waar veel analfabetisme is en arbeiders voortdurend worden uitgebuit, maar De Andrade geeft ze een ander gezicht. Op een speelse wijze toont hij ze als zelfbewuste boeren, die zich geletterd en onafhankelijk tonen in dit gebaar van emancipatie.
De bevrijdingsstrijd spreekt nog explicieter uit de speciaal voor FOAM gemaakte The Battle of Tejucupapo. Deze muur van zwart-wit foto’s vertelt het verhaal van de indrukwekkende jaarlijkse heropvoering van de zeventiende-eeuwse slag om dit dorp, waarbij tweehonderd vrouwen met potten en pannen een leger van zeshonderd Nederlandse koloniale soldaten verjoegen.
Hedendaagse inwoners van het dorp verbeelden hun voorouders, hun gezichten energiek, vrolijk en vol vuur, alsof de strijd nog gaande is. Stippellijnen en bewegingen verbeelden de strijd en laten zien hoe de vrouwen letterlijk en figuurlijk bezig zijn te ontsnappen aan het hun opgelegde kader. Aan de muur hangt de complete inventaris waarmee ze ten strijde trokken.
De muur van geweld confronteert de bezoeker op bijna fysieke manier met zijn geschiedenis. Met het neus op de feiten gedrukt ziet de bezoeker hoe levendig dat verleden nog aanwezig is in verhoudingen die door de Nederlanders naar Brazilië zijn geëxporteerd en die tot op heden voortduren. Het geeft aan de presentatie de nodige gevoeligheid gezien de Nederlandse verantwoordelijkheid bij een economische en politieke situatie die zich na vier eeuwen nog niet voldoende heeft gecorrigeerd.
In een begeleidende film vertellen de vrouwen dat de re-enactment geen spelletje is. Het koloniale machtsmisbruik waar hun voorouders tegen streden, herkennen ze terug in de dagelijkse strijd om te overleven, de armoede, de honger, terwijl slechts een kleine elite profiteert van de rijkdom die het gebied voortbrengt.
The Battle of Tejucupapo is niet het enige werk in Amsterdam dat ondanks zijn ogenschijnlijk vriendelijke toon en bijna kinderboekachtige uitbeelding, de zaken genadeloos op scherp stelt. In de video Jogos Dirigides (Directed games) doet De Andrade op innemende wijze verslag van een gemeenschap van doven in een afgelegen dorpje dat grotendeels bevolkt wordt door dove familieleden, die die genetische handicap aan elkaar hebben doorgegeven. Met achttien van hen doet De Andrade een spelletje, een soort hints waarin de groep het gezegde moet raden dat een van hen uitbeeld met gebaren.
Subtiel houdt De Andrade ons een spiegel voor waarin duidelijk wordt hoe eens niet zij, als doofstommen, maar wij als toeschouwers geen deel uitmaken van het communicatieve verkeer. Terwijl de dorpsgenoten met veel plezier toch snel door hebben wat wordt verteld, is het voor ons toeschouwers gissen.
Privilige is een veelbesproken onderwerp in het hedendaagse kunstdiscours, maar je ziet het niet vaak zo effectief en aansprekend verbeeld als bij De Andrade.
De tentoonstelling stemt somber over de hardnekkigheid van koloniale verhoudingen die zich zelfs eeuwen later nog reproduceren. Tegelijkertijd stemt de tentoonstelling hoopvol, gezien het zelfbewustzijn en de strijdvaardigheid die De Andrade bij zijn huidige streekgenoten aantreft, ondanks de sobere en armoedige omstandigheden waaronder ze moeten leven en werken.
EEN ANDERE VERSIE VAN DIT VERHAAL VERSCHEEN IN METROPOLIS M NUMMER 2 PLATTELAND. NU IN DE WINKEL OF BESTEL: [email protected]
Next Level – Jonathas de Andrade, FOAM Amsterdam, t/m 18.5.2022 Meer info
Domeniek Ruyters
is hoofdredacteur van Metropolis M