Nicoline van Harskamp – Contagious Speech. Installation bij Manifold Books, Amsterdam. 2022/2023. Foto: Baha Görkem Yalım, Foto-editing: Gert Jan Kocken
Luide stiltes – Contagious speech van Nicoline van Harskamp bij Manifold Books
Kan een met kunstmatige intelligentie geproduceerde stem in lachen uitbarsten? Kun je een stilte laten vallen tijdens een Zoom-gesprek? Welke taal is besmettelijker, Frans of Engels? Bij Manifold Books maakte Nicoline van Harskamp een tentoonstelling over de vele facetten van spraak. Stella Kummer ging langs en belandde in een gezamenlijke ademhalingsoefening.
In de tentoonstellingsruimte van Manifold Books zijn drie verschillende schermen te zien. Voor een van de schermen zit een performer. Geconcentreerd ademt hen mee met het aangeven ritme van een bewegende grafiek; op verschillende toonhoogtes en in verschillende ritmes. Het verwondert me dat de performer niet buiten adem raakt.
Onder de titel Manifold Books transformeert Maartje Fliervoet haar Amsterdamse atelier geregeld tot tentoonstellingsruimte. Ze nodigt kunstenaars uit om werk tentoon te stellen waarin de relatie tussen kunst en boeken centraal staat en vraagt ze ook om zélf de dialoog aan te gaan met een boek van een andere maker. Op het moment van mijn bezoek is Nicoline van Harskamp te gast. Ze presenteert haar werk Contagious speech en koos ervoor om te werken met het boek Dictee (1982) van Theresa Hak Kyung Cha.
Contagious speech
Met Contagious speech doelt Van Harskamp op de besmettelijk- en aanstekelijkheid van spraak. Wat is de rol van spraak in de coronacrisis en hoe heeft Covid-19 bepaalde onderdelen van spraak blootgelegd waar we ons daarvoor weinig bewust van waren? Hoe beïnvloeden kunstmatige intelligentie en synthetische spraak onze ervaringen?
Terug naar de performer, wiens blik nog steeds strak op het scherm gericht is. Er ontstaat een vorm van intimiteit tussen persoon en beeld, waar je als bezoeker ook onderdeel van kan worden. Na een tijdje de grafiek en de performer geobserveerd te hebben, kan ik de relatie tussen de twee ontleden. Het wordt mogelijk mee te ademen. Zodra ik deelneem aan de gezamenlijke ademhalingsoefening, verandert mijn contact met de performer. Het doet me denken aan hoe je hetzelfde wandelritme aanneemt als je hand in hand met iemand loopt. Terwijl ik me spiegel aan het ademhalingsritme van de performer ontstaat er saamhorigheid.
En niet alleen tussen mij en de performer. Op een ander scherm zijn personen te zien die vertellen over de rol van spraak en ademhaling in de coronacrisis, ontwikkelingen in spraak- en zangtrends en de invloed van kunstmatige intelligentie op het gebruik van stemmen. Gaandeweg kom ik erachter dat de grafiek tevens hun ademritme weergeeft. Zo ontstaat er een soort kring waarin de schermen zowel formele als intieme relaties met elkaar aangaan. Ze verbinden de performer en mij met de persoon die aan het woord is.
Ondertussen wordt er door de personen op het scherm van alles verteld. Op het derde scherm is hier een transcript van te lezen. Ik leer dat het hogere aantal COVID-19 besmettingen in Quebec in verhouding tot de rest van Canada deels te verklaren is vanuit het taalverschil. Het spreken van Frans zou gemiddeld meer virusdeeltjes verspreiden. Ik luister ook naar reflecties op de online videogesprekken die we tijdens de crisis veelvuldig voerden. Programma’s als Teams of Zoom forceren ons om op een andere manier met elkaar te praten, wordt er verteld. Waar je bij een fysiek gesprek de beurt kunt opeisen door een diepe ademhaling te nemen, registreert bijvoorbeeld Teams een ademhaling niet als spraak, waardoor die mogelijkheid verloren gaat. Videoconferentie programma’s bevatten veel beperkingen wat betreft spraak, prosodie en gevoel, maar leren ons daardoor veel over wat spraak betekent en hoe wij spraak nu, in al haar facetten, opnieuw kunnen waarderen. Zo is Van Harskamps werk juist ook in het huidige post-Zoom tijdperk relevant.
Videoconferentie programma’s bevatten veel beperkingen wat betreft spraak, prosodie en gevoel, maar leren ons daardoor veel over wat spraak betekent en hoe wij spraak nu, in al haar facetten, opnieuw kunnen waarderen
De gesprekken die in de video te horen zijn, lijken gevoerd te worden tussen Van Harskamp zelf en de personen die te zien zijn. Na een tijdje goed te luisteren, vermoed ik echter dat dit niet Van Harskamp zelf is, maar een synthetische versie van haar stem. Als de stem van Van Harskamp probeert te lachen weet ik het zeker. De synthetische stem weet het gevoel van een lach op geen enkele manier over te brengen. De grens tussen de fysieke realiteit en digitale sfeer wordt zo verschoven en bevraagd. Het feit dat het werk überhaupt al een video opname bevat, maakt deze speling met fysieke aanwezigheid nog explicieter. Dat er echter wel een live performer aanwezig is, benadrukt deze dubbelzinnigheid van echtheid nog meer. Hierdoor weet Van Harskamp op interessante wijze de formele intimiteit van videobellen te recreëren.
Dictee van Theresa Hak Kyung Cha
Op een bureau ligt Van Harskamps gekozen boek Dictee. Dictee is het bekendste werk van de Koreaans-Amerikaanse schrijfster Theresa Hak Kyung Cha. In dit experimenteel autobiografische boek staan meerdere vrouwen centraal waaronder Jeanne d’Arc, Persephone, Cha’s moeder Hyung Soon Huo en Cha haarzelf. Cha verbindt deze vrouwen in hun strijd met zichzelf en hun land. Door te schrijven in verschillende talen, te spelen met typografie en visuele elementen en Cha’s collageachtige manier van schrijven, probeert zij deze ongehoorde stemmen van vrouwen op een andere manier zichtbaar te maken.
Van Harskamp maakte voor dit project bij Manifold Books een eigen synthetische stem die zij delen van Cha’s Dictee voor liet lezen. Naast het boek liggen stickervellen met QR-codes erop die leiden naar deze opnames van Van Harskamps synthetische voordracht. Deze QR-codes zijn te koop om naast de bijbehorende passages in Dictee geplakt te worden. Zo worden de individuele, gesitueerde verhalen van de verschillende vrouwen samengebracht middels een universele, synthetische stem. Bijzonder is hoe Van Harskamp dit juist vanuit technologie benadert en zo een frisse blik biedt op hoe kunstmatige intelligentie ons heel veel kan bieden.
Zo worden de individuele, gesitueerde verhalen van de verschillende vrouwen samengebracht middels een universele, synthetische stem
Synthetische stilte
Voor het afsluitingsevenement van de tentoonstelling, Voix Blanche, nodigden Maartje Fliervoet en Nicoline van Harskamp ook spoken word artiest Daniëlle Zawadi, kunstenaar Zachary Formwalt en designer en uitgever Phil Baber uit. De naam van het evenement, Voix Blanche, betekent toonloze stem. Centraal staat dan ook de vraag: kan een voix blanche nog steeds betekenis en gevoel oproepen?
Schrijfster en spoken word artiest Daniëlle Zawadi begon het gesprek met het voordragen van een spoken word, waarna zij vertelt over de rol van stiltes, ritme, flow en protest in haar werk. Poëzie en spoken word zijn voor Zawidi vormen van protest, omdat ze –ook middels stiltes– een stem verlenen aan het ongehoorde. Voor Zawadi zijn stiltes bovendien een manier om het publiek te betrekken bij haar werk. Door pauzes te nemen en bijvoorbeeld na het uitspreken van het woord ‘ik’ even stil te zijn, neemt Zawadi ruimte in voor haarzelf. Ze forceert het publiek om haar woorden en haar persoonlijke ervaring in zich op te nemen, om écht te luisteren.
Van Harskamp vertelt hoe ze probeerde haar synthetische stem stil te laten zijn door de stem meerdere komma’s achter elkaar te laten uitspreken. Stilte zonder lichamelijkheid resulteerde echter in een vacuüm niks, waardoor de stilte niet te horen was. Typograaf Phil Baber spreekt over stilte en tekst. Hoe kan typografie en ontwerp de stiltes hoorbaarder maken? Hij vertelt hoe interpunctie in de Engelse taal gebruikt wordt om de interpretatie van een tekst te controleren en de lezer zo te sturen. Interpunctie controleert namelijk de adempauzes en daarmee ook het ritme en gevoel van een tekst.
De middag vormt met al deze verschillende benaderingen van stilte en spraak een passende afsluiting op Van Harskamps tentoonstelling. Bekeken vanuit verschillende disciplines, biedt de wisselwerking tussen spreken en luisteren een belangrijk en vernieuwend perspectief op huidige debatten rondom representatie, universaliteit, gesitueerde kennis en gevoel.
Het event Voix Blanche vond plaats op 15 april en de tentoonstelling Contagious Speech liep t/m 15 april
Stella Kummer
is webredacteur bij Metropolis M, schrijver en eindredacteur bij tijdschrift Simulacrum