metropolis m

Hoe kan het toch zo zijn dat we, zo’n zeventig jaar na dato, nog steeds overladen worden met films en literatuur over de Tweede Wereldoorlog, maar dat een meer recente strijd zoals de Golfoorlog in Libanon veel verder van ons af lijkt te staan en de huidige burgeroorlog in Soedan ons eigenlijk maar bar weinig zegt? Het is opvallend dat niet zozeer het historisch gewicht, maar vooral de geografische afstand bepalend is in onze waardering van plekken waar belangrijke voorvallen zich voordeden. Hoe dichterbij, hoe belangrijker. In de scherpe tentoonstelling Beladen Landschap in het Fries Museum worden plekken die gekleurd zijn door oorlogsconflicten, terroristisch geweld en de huidige vluchtelingencrisis naar onze actuele belevingswereld gehaald en zo minder abstract voorgesteld. In vier zalen wordt werk getoond van kunstenaars en documentairemakers als Charles Heller en Lorenzo Pezzani die op video vastlegden hoe de hulp aan vluchtelingen die de oversteek naar Europa probeerden te maken in 2011 tekort schoot.

De tentoonstelling begint bij Auschwitz, de locatie die voor altijd verbonden zal zijn met de concentratiekampen waar zoveel mensen gedood werden. Maar hoe wrang de geschiedenis ook mag zijn, Auschwitz is ook een Poolse stad waar mensen wonen. De enorme zwart-witfoto van Hannah Collins van een straat in een bebost gebied is qua compositie en toon behoorlijk stemmig, maar zonder de titel Weg naar Auschwitz zou je niet direct aan die besmette plek denken. De kleinere kleurenfoto’s van Hans Citroen van lokale bewoners zijn bijna saai te noemen, zo alledaags als ze overkomen, schijnbaar lukraak geschoten kiekjes van fantasieloze gebouwtjes en verwaarloosde tuintjes. Wanneer je leest dat de gefotografeerde vakantieblokhutten tijdens de Tweede Wereldoorlog door nazi-officieren werden gebruikt en dat de troep in de achtertuin eigenlijk overblijfselen zijn van een kampgebouw, verandert je blik en wordt het opeens spannend.

Wat opvalt is dat het grootste deel van de werken een monument of stille getuige is van een wreed verleden, een protest of allebei. Een ontzettend mooi voorbeeld van die mix van herdenking en protest is de video The Silence of Ani (2015) die Francis Alÿs maakte voor de veertiende editie van de Biënnale van Istanbul. In een Lord of the Rings-achtige introductie wordt uiteengezet hoe Ani, een oude Armeense stad, tussen de elfde en vijftiende eeuw werd verwoest door oorlogen en een zware aardbeving, en vervolgens werd ingelijfd bij het Ottomaanse Rijk. Tegenwoordig ligt het historische deel van Ani, vlakbij de grens van Armenië, in een militair gebied in Turkije. In de zwart-witvideo van Alÿs is van dat militaire echter niets te merken: jonge Turken rennen, fluiten en verstoppen zich tussen half ingestorte torentjes en andere architectonische restanten van Ani tot ze van de uitputting in slaap vallen. De speelse houding van de jongeren staat haaks op de verkrampte positie van de Turkse politici die de Armeense genocide van honderd jaar geleden blijven ontkennen. De jongste generatie, de slapende onschuld, heeft de toekomst, zo lijkt Alÿs te willen zeggen.

Het is ook de jongste generatie, en vooral de technologie die ze meebrengt, die de perceptie van getekende plekken verandert. Door het internet en sociale media komt de hele wereld binnen bereik. Vluchtelingen nemen de verhalen over de oorlog in Syrië met zich mee naar Europa, maar ook in de filmpjes die zij met hun mobiele telefoons hebben gemaakt. In de tentoonstelling is het de rapper M.I.A., artiestennaam van Mathangi Arulpragasam, die dit soort beelden gebruikte voor haar videoclip Borders (2015). We zien M.I.A. hangend aan hekken waarlangs vluchtelingen lopen. Op volle vluchtelingenbootjes wordt een menselijke toren gevormd. De clip is een luid protest tegen de harde opstelling van het Westen ten opzichte van niet-westerse vluchtelingen en is opvallend explosief en confronterend te midden van alle andere werken op zaal waarin de mens afwezig is of een zeer afwezige positie inneemt. Zoals bijvoorbeeld Frenk Windels die op de uitvergrote nieuwsfoto van ANP-fotograaf Marcel van Hoorn in zijn achtertuin bij het zelf gedolven graf van zijn vrouw zit. Een eigen gecreëerd, beladen landschap, al is hij, net als veel anderen in deze tentoonstelling, vooral slachtoffer van de omstandigheden.

Leed is leed, in al zijn verschijningsvormen en drukt zijn stempel op onze omgeving, geschiedenis en cultuur. Beladen Landschap slaagt er niet alleen in om te laten zien welke interpretaties kunstenaars geven aan gebeurtenissen die zo’n grote impact hebben, maar weet ons – zonder moraliserend te zijn – duidelijk te maken dat er geen onderscheid te maken valt tussen verschillende soorten rampen en ellende. Iedereen zijn strijd.