metropolis m

Kan een menselijk lichaam na de dood worden ingezet voor artistiek onderzoek? Met deze vraag houden kunstenaars Christine Borland en Brody Condon zich vanaf 2011 bezig in samenwerking met deskundigen vanuit verschillende disciplines. In Stroom is de uitkomst te zien van de tweede onderzoeksfase van het project Circles of Focus.

In de eerste fase, die is gepresenteerd in Glasgow, hebben Borland en Condon zich gericht op anatomisch en historisch onderzoek waarbij ze de sculpturale mogelijkheden van klei en het menselijk lichaam hebben geëxploreerd. Het eerste uitgangspunt was daarbij het proces van hypostase, ofwel het door toedoen van de zwaartekracht opeenhopen van bloed in de lager gelegen delen van het lichaam wanneer de bloedsomloop stopt, waardoor markeringen op het lichaam kunnen ontstaan. In een anatomisch laboratorium, waar studenten een stoffelijk overschot onderzochten, vielen dergelijke plekken de kunstenaars op vanwege de esthetische kwaliteit ervan. Er ontstond het idee dat zulke markeringen bewust kunnen worden aangebracht op het lichaam.

In diezelfde periode bezochten zij de Schotse Orkney-eilanden, waar verschillende archeologische vondsten uit het neolithicum zijn gedaan. De kunstenaars hebben er klei gewonnen waarvan zij vervolgens een cirkelvormige sculptuur hebben gemaakt, opgebouwd uit verschillende driehoekige vormen. De cirkelvorm verwijst naar een mortuarium uit de zeventiende eeuw met die vorm. De kleisculpturen werden in 2015 bij het Centre for Contemporary Arts in Glasgow gepresenteerd als een voorlopig voorstel voor markeringen op een stoffelijk overschot dat hiertoe door een donor ter beschikking is gesteld.

In Den Haag, de stad van vrede en recht, stond vooral de juridische kant van het werken met dode lichamen centraal. Borland en Condon hebben een aantal personen bereid gevonden om hun lichaam te doneren aan dit experiment, maar momenteel is het wettelijk nog onduidelijk of er wel gedoneerd mag worden ten behoeve van kunst. Tijdens een juridisch evenement in Fundatie Voorhoeve in Den Haag hebben deskundigen met achtergronden in onder meer recht en antropologie zich over deze kwestie gebogen.

Daar is ook een nieuwe versie van een eeuwenoud valexperiment uitgevoerd, zoals dat in 1722 door natuurfilosoof Willem ’s Gravesande werd bedacht. Het experiment bestaat uit het laten vallen van messing bollen vanaf verschillende hoogtes op een plak klei. Zo kon de zogenaamde levenskracht van een bewegend voorwerp worden gemeten. Hoe sneller de bal valt, hoe dieper de deuk in de klei. Bij een bezoek aan Museum Boerhaave in Leiden ontdekten de kunstenaars tekeningen van het apparaat waarmee het experiment werd uitgevoerd, op basis waarvan ze enkele modellen hebben laten produceren. Het viel ze op dat er door het apparaat markeringen in klei ontstaan. In Schotland hebben ze ditzelfde materiaal gebruikt als middel waarmee het gedoneerde lichaam van patronen kan worden voorzien. Een ander interessant element vonden ze de manier waarop het experiment in de zeventiende eeuw werd uitgevoerd, namelijk in het Leids natuurkundig theater, met een publiek van genodigden.

Het project van Borland en Condon in Den Haag bestond uit een aantal bijeenkomsten, waarbij ze samenwerkten met lokale wetenschappers en ambachtslieden. Ze hebben in Leiden klei gedolven en in het Archeon in Alphen aan den Rijn op prehistorische wijze ‘wolven’ uit ijzeroer gemaakt. Met deze materialen is het valexperiment uitgevoerd waarvan de kleiafdrukken in een speciaal gebouwde prehistorische oven in de achtertuin van Stroom zijn gebakken. Naar analogie met de Schotse kleisculpturen kunnen ook deze afdrukken gebruikt worden om patronen op dode lichamen aan te brengen. De rechthoekige vorm van het valapparaat hebben de kunstenaars gewijzigd in een driehoekige; een verwijzing naar de kleisculptuur uit Schotland.

In de tentoonstellingsruimte van Stroom staat alles uitgestald, tezamen met drie speciale films van de valexperimenten. De sculpturen kunnen als losse kunstwerken worden opgevat, die als blauwdruk gelden voor de ultieme performance waarvan (nog) geen beeld is. Wanneer het mogelijk zal zijn om deze daadwerkelijk uit te voeren is nog onduidelijk, door de juridische vraagtekens en het moment van overlijden van de donor. De kleiafdrukken kunnen als echo’s van het uiteindelijke werk worden opgevat, dat niet als zodanig aan het publiek getoond zal worden. De markeringen zullen namelijk door een mortuariummedewerker worden aangebracht, onzichtbaar voor het publiek. De kunstenaars gaat het niet om het spektakel, ze willen enkel de potentie van het dode menselijk lichaam als sculpturaal materiaal onderzoeken.

Het maakt dat de eindpresentatie bij Stroom als mysterieus overkomt, niet meer dan een aanduiding, een tussenopname van een ambitie die op zichzelf iets heeft van een onbegrijpelijk ritueel. Circles of Focus is een tentoonstelling die zich het best laat begrijpen als een raadsel, en dat misschien ook liever wil blijven.