metropolis m

In de favela Santa Marta bij Rio de Janeiro houdt een muur de bewoners waar ze zijn. In de strijd tegen drugs is alles geoorloofd en als je de favelabewoners verhindert om uit hun wijken te komen, is de strijd tegen drugs al bijna gewonnen. ‘Het lijkt net een gevangenis’, zegt een van de wijkbewoners. ‘Het enige dat nog ontbreekt, is een poort die op slot kan.’

De video van Frente 3 de Fevereiro, een onderzoeksgroep van kunstenaars en wetenschappers opgericht naar aanleiding van een moord op een zwarte student door de politie in 2004, die te zien is in Soft Power, Arte Brasil in Kunsthal KAdE, laat zien hoe muren de ongelijkheid in Brazilië in stand houden. Het is een prikkelend statement op een tentoonstelling die ook stelt dat muurschilderingen zo typisch Braziliaans zijn. De video introduceert een muur die niet als drager van fleurige, vrolijke scènes fungeert, maar als politiek explosief machtsmiddel.

Kunsthal KAdE wil Brazilië via zijn kunst doorgronden, met de aanstaande Olympische Spelen als aanleiding. Cliché-elementen als sport, samba en carnaval komen voor in de tentoonstelling, maar vooral om aan te tonen hoe een stereotype kan knellen. En zo dansen de billen van een sambadanseres in slow motion door het beeld als kipfilets die in mid-air van vorm veranderen. Het oogt eerder bizar dan sexy.

Veel van de geselecteerde kunstwerken zijn zonnig en prachtig, maar ze weten tegelijkertijd de pijnlijke plekken van de Braziliaanse samenleving te raken. Jonathas de Andrade toonde in 2013 in SMBA zijn film The Uprising, waarin mottige wagenmenners en hun schonkige paarden zijn verwikkeld in een door de kunstenaar georganiseerde straatrace in Recife. De Braziliaanse overheid gedoogde de filmopname, maar wil de paardenwagens eigenlijk niet meer in het centrum toelaten: de stad moet modern en efficiënt ogen.

De film zelf maakt geen deel uit van de expositie, maar in plaats daarvan vulde de kunstenaar een lange muur met aankondigingsflyers, de briefwisseling met de overheid en foto’s van de race. Vooral de persoonlijke ontboezemingen en hartenkreten van de armsten uit Recife trekken de aandacht. De anekdotes reppen van sociale ongelijkheid en onmacht, van veranderende economieën en gaan over de mensen die tijdens dat proces het onderspit delven. Een aparte vorm van muurkunst, en een ijzersterke, inhoudelijke verrijking van de oorspronkelijke film.

‘Soft power’ is een begrip van Harvard professor Joseph Nye, dat slaat op een manier om verandering teweeg te brengen, niet met strijd, oorlog of geld, maar met smeermiddelen. Met zoetgevooisde stem, vriendelijk en suggestief. Met kunst en cultuur kun je de machthebbers masseren om ze te overtuigen van je gelijk, zonder geweld of geld. Maar hoe zachtaardig moet de kunst dan precies zijn, wil ze effect hebben?

Tijdens de opening trokken de aanwezige kunstenaars protestbanieren tevoorschijn, om te protesteren tegen de afzetting van president Dilma Rousseff, kort ervoor. Hun banieren hangen er nog steeds. Het past bij de tentoonstelling, bij de kunstenaars die zich kunnen bedienen van subtiele schoonheid, maar die vaker nog worden gedreven door ongenoegen en kritiek op de sociale ongelijkheid.

Paulo Nazareths zwart-witte video-opnames van een performance die hij deed in het Instituto do Crime in 2014, grijpen je naar de keel. Hij bedelft zijn eigen hoofd onder museale objecten: schedels van onfortuinlijke inheemsen en zwarten die als criminelen in de collectie van het Instituto zijn terechtgekomen. De kunstenaar, die principieel niet naar Europa wil komen voor hij het voor hem veel belangrijkere Afrika volledig heeft bereisd, is een stil maar sterk protest begonnen voor hen die in de marge zijn geraakt. Die inheemse volkeren uit de collectie waren waarschijnlijk zelden echt misdadig. Er was maar weinig nodig om ze op te sluiten in instellingen waar ze onbekend voor familie en vrienden stierven. Hun lichamen werden verkocht aan ziekenhuizen en onderzoeksinstellingen, ook het lot van Nazareths oma. In zijn werk leent hij de naamloze doden een paar minuten lang zijn eigen lichaam met een troostrijk en tegelijkertijd luguber ritueel. Een zachtaardig, maar luide aanklacht tegen het onrecht dat de mensen uit de museumcollectie is aangedaan.

Vrijwel elke tentoonstelling met een land als thema leidt tot een vacuüm: alsof je de kunst alleen maar in relatie tot het land van herkomst kunt bekijken. Maar Kunsthal KAdE vraagt aandacht voor het werk van een jongere generatie kunstenaars, dat waardevolle inzichten geeft die tijd en ruimte overstijgen en ook hier sterk overkomen. Het is niet meer nodig om Braziliaanse kunst als ver, exotisch en verleidelijk te presenteren.