Verbinden of verdelen memes? – Crit Club: Meme Debates bij IMPAKT
De memes van @freeze_magazine op Instagram van Cem A. zijn voor velen niet onbekend. Met zijn project Crit Club wil Cem A., net als met zijn memes, kunstkritiek en discourse nieuw leven inblazen. Merthe Voorhoeve bezoekt de reizende performatieve debatclub die nu wordt gehost door IMPAKT.
Om de zomerhitte te ontvluchten, stap ik snel binnen bij IMPAKT (Centrum voor Mediacultuur). In samenwerking met kunstenaar en meme-maker Cem. A organiseert IMPAKT een tentoonstelling die bestaat uit twee performances in de vorm van een debat over memes. Ik bezoek het tweede debat, waar de vraag: Do memes unite or divide us? centraal staat. Het eerste debat, dat plaatsvond op 18 mei, ging over de relatie tussen memes en instituten. Buiten deze twee programma’s is er bij IMPAKT een tentoonstelling te bezoeken, die voornamelijk bestaat uit gefilmde documentatie van de debatten.
Het debat staat gepland om drie uur. Inmiddels is het tien over. Ik kijk geduldig rond terwijl de smalle gang waarin we moeten wachten langzaam voller wordt: het publiek is vrij divers, maar voor het overgrote deel jong en hip.
Op een bordje aan de muur lees ik de regels die gelden voor dit specifieke debatformat: om te beginnen wordt er een onrealistische of zelfs onzinnige stelling geponeerd, waar je als publiek over mag stemmen. Daarna zullen vier panelleden, verdeeld in teams van twee, met elkaar debatteren over de stelling door om de beurt het woord te nemen, onder begeleiding van een moderator. Wanneer de helft van de tijd voorbij is, wisselen de teams van positie en moeten ze de tegenovergestelde stelling verdedigen. Aan het einde mag het publiek opnieuw hun stem uitbrengen. Tot slot is het niet de bedoeling om de panelleden na het debat met naam te citeren, zodat iedereen vrijuit kan spreken.
Wanneer we naar binnen mogen, stap ik een ruimte binnen die is ingericht als een soort mini stadion. Twee tribunes zijn tegenover elkaar geplaatst. In de ruimte daartussen verschijnen na enige tijd twee jonge vrouwen in bokskleding. Achter de tribunes hangen banners waar in grote letters ‘UNITE’ en ‘DIVIDE’ op staat. Terwijl HUMBLE van Kendrick Lamar de ruimte vult, voeren de twee vrouwen opwarmoefeningen uit. Een man met een draagbare minicamera danst eromheen.
Crit Club haalt inspiratie uit sportcultuur: binnen het debat neemt sportiviteit de vorm aan van ‘atletische oppositie’. Curator Marijn Bril zegt in een interview over het format: ‘Het is een specifieke formule van Cem A., die hij heeft ontwikkeld in de loop van verschillende edities en die als doel heeft om nieuwe energie te brengen in panelgesprekken waarin er niet altijd ruimte is voor meningsverschillen of alternatieve standpunten.’
Wanneer de opwarmsessie, die zeker een kwartier heeft geduurd, ten einde is en de strijdlustige rapmuziek is uitgezet, komen de panelleden naar voren en nemen plaats aan een tafel die tussen de tribunes in wordt gezet. Vandaag zijn Idil Galip, Marc Tuters, Pete Fung en Riad Salameh uitgenodigd om te debatteren over de verenigende of juist verdelende kwaliteit van memes.
Ilga Minjon leidt de discussie, en legt het concept nog eens uit. Ze vraagt zich hardop af of het debatteren over een ‘onrealistische vraag’ zou kunnen leiden tot ‘echt discours’. Het concept van Crit Club is bedoeld als tegenhanger van de meer traditionele paneldiscussie, aangezien ‘er niks echt veranderd na een paneldiscussie in de kunstwereld.’ Cem A. zegt hier op zijn website het volgende over: ‘In zulke [paneldiscussies], komen vaak sprekers voor die elkaars expertise versterken of zich te veel bewust zijn van onuitgesproken beperkingen rond gevoelige onderwerpen. Crit Club biedt een alternatief: een format waarin sprekers een onrealistische stelling verdedigen en het publiekelijk met elkaar oneens moeten zijn.’
Tijdens Minjons introductie vraag ik me af wat er precies onrealistisch is aan de vraag of memes ons samenbrengen of juist verdelen. Iets wat tijdens het debat meerdere keren terugkomt is de crux dat hereniging bijna altijd ook verdeling als gevolg heeft – en andersom. Een van de sprekers noemt als voorbeeld hoe de alt-right beweging wel mensen samenbrengt – mede door hun gebruik van memes – maar ze juist ook tegen elkaar opzet en verdeelt. Het antwoord kan dus eigenlijk alleen maar ‘allebei’ zijn. Toch stem ik zelf tot twee keer toe voor ‘divide’: hoewel ik dol ben op memes, zie ik hoe ze door online extremistische groepen worden ingezet als ideologisch wapen om een vijandbeeld te schetsen van bijvoorbeeld vrouwen en minderheidsgroepen.
Een van de sprekers, die op dat moment moet verdedigen dat memes ons samenbrengen, benoemt het feit dat de meeste mensen vaker ‘mainstream memes’ tegenkomen dan extremistische memes, en dat het misschien juist de alledaagsheid van veel memes is die ons bij elkaar brengt. Het andere team brengt daar tegenin dat memes zich bewegen in de racistische en verdelende infrastructuren van techgiganten, die gericht zijn op engagement door middel van verontwaardiging en controverse.
Het spanningsveld tussen de individuele internetgebruiker en de dwingende structuren van sociale media komt vaker terug in het gesprek, en is naar mijn idee ook een van de belangrijkste aspecten van het vraagstuk. Bewegen we ons op het internet als vrije mensen, of zijn het zoals Yanis Varoufakis stelt in zijn recente boek Technofeudalism (2024) techbedrijven die ons gedrag en onze keuzes aansturen?
Ook in het format van Crit Club ervaar ik een zekere spanning. Het concept is ontstaan vanuit het idee dat er bij panelgesprekken in de kunstwereld te weinig op het spel staat. Hierdoor zou geen ‘echt discours’ ontstaan – waarbij ik me overigens afvraag wat dat dan precies is. Als alternatief biedt Crit Club een vorm van sportief debatteren, ‘een format waarin sprekers een onrealistische stelling verdedigen en het publiekelijk met elkaar oneens moeten zijn.’ Een onbedoeld gevolg is echter dat de vormvastheid van zo’n debat – korte rondes, wisselende teams – een zekere mate van verdieping en betrokkenheid van de sprekers bij hun standpunt in de weg zit, aspecten die naar mijn idee belangrijk zijn als het gaat om het creëren van discours.
Marijn Bril zegt dat de tentoonstelling ‘memetische strategieën’ gebruikt om het gesprek over memes aan te gaan en daarbij de rol te bevragen van digitale cultuur in institutionalisering en polarisering. Het is logisch dat humor daarbij een belangrijke rol speelt: zowel de inrichting van de tentoonstellingsruimte – aan de muur hangen een aantal ingelijste memes – als het debat zelf hebben een humoristisch effect. De mini sportwedstrijd die standaard voor het debat wordt opgevoerd is wat mij betreft iets te lollig, en voegt te weinig toe.
Memes hebben de neiging om dingen plat te slaan, en tijdens het debat vraagt een van de panelleden zich dan ook af of een serieus debat plaats kan vinden via memes. Voor mij is het antwoord overwegend nee, en hoewel het debat me wel degelijk nieuwe inzichten heeft geboden, is het format voor mij niet een overtuigend alternatief voor de paneldiscussiecultuur van de kunstwereld. Hoewel ik de verveling en braafheid van het kunstdiscours herken, leunt Crit Club voor mij te veel op de speelsheid van memes, waardoor het aan diepgang ontbreekt.
Een paar dagen na het debat bezoek ik de tentoonstelling, die voornamelijk bestaat uit een groot scherm waarop het afgelopen debat vanaf de tribunes terug te zien is en twee kleinere schermen waarop de panelleden worden geïnterviewd en een ‘verslaggever’ het debat samenvat. Ik neem plaats op de tribune en zie mezelf ernstig kijken op het grote scherm.
Deel 2 van Crit Club: Meme Debates “Do memes unite or divide?” is te zien tot en met 29 juni.
Merthe Voorhoeve
studeert kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en is co-hoofdredacteur van Simulacrum Magazine
