metropolis m

Van Cartesiaans Theater tot complex adaptief systeem
Met deze performance wil Maxted het traditionele beeld van het Cartesiaanse Theater bevragen, een metafoor uit de cognitiewetenschappen die de relatie tussen lichaam en geest verbeeldt.[1] In dit schaalmodel van ons bewustzijn dringen signalen uit onze omgeving het brein in waarna ze op een klein scherm of miniatuurschouwburg, gesitueerd in het hart van onze hersenen, samenkomen. Een miniversie van onszelf, een zogeheten homunculus, observeert deze voorstelling. Het probleem met deze verbeelding is dat het geen sluitende beschrijving van ons bewustzijn biedt. Hoe is deze Mini-Me immers in staat kennis te nemen van deze beeldenstroom? Heeft hij niet zijn eigen homunculus nodig om dit voor elkaar te krijgen? En hoe zit het dan met deze homunculus? Moet hij niet ook een nog kleiner mannetje in zijn hoofd meedragen om zijn bewustzijn vervolgens weer te kunnen verklaren? In plaats van een sluitende verklaring voor bewustzijn te bieden vervalt de metafoor van het Cartesiaanse Theater in een oneindige regressie.

In het Cartesiaanse Theater figureert het subject bovendien als observator van de wereld om hem heen en wordt zo de tweedeling tussen subject en object behouden. Het subject maakt geen deel uit van de wereld, maar aanschouwt deze als ware het een reality show op TV. Iets als klimaatverandering wordt hierdoor simpelweg gezien als iets dat zich in de wereld afspeelt, zonder dat het subject hier zijn eigen aandeel in erkent. Met alle gevolgen van dien. Het is door de systeemtheorie in te brengen dat Maxted zowel ons zelfbeeld als onze opvattingen over theater wil bijstellen.

In [THE BRAIN] is er geen tweedeling tussen acteurs en publiek. En er is geen vooraf vastgelegd script (echter wel een min of meer vooraf vastgelegde structuur). Maxted heeft een model van theater voor het oog waarin, zoals hij het zelf beschrijft, ‘macht en autoriteit continu gedelegeerd en herverdeeld worden doorheen het hele systeem.’ Een theater waarin temeer ‘spontaan een globale, zelfregulerende orde ontstaat’ en waar ‘de performance voor de werking van een systeem (staat), terwijl de menselijke actoren de onderdelen uitmaken.’[2]

Wereldbrein
Behalve dat Maxted [THE BRAIN] als schaalmodel van de menselijke geest ziet, ziet hij deze ook als schaalmodel van de gehele wereld. De performance past hiermee in een langere traditie van verbeeldingen van een ‘wereldbrein’.[3] Een vroeg voorbeeld hiervan vinden we in Stanislaw Lems boek Solaris (1961) en de fantastische verfilming ervan geregisseerd door Andrej Tarkovski in 1972 (niet te verwarren met de middelmatige remake uit 2002!). Maar ook meer recentelijk steekt de wereldbrein metafoor de kop op in, onder andere, James Camerons blockbuster hit Avatar (2009). In beide gevallen figureert een buitenaardse planeet als reusachtig superbrein en, in het geval van Avatar, vervullen diens bewoners, de Na’vi, de rol van neuronen.[4]

Ook in een aardse context vindt men dit motief terug, zo wordt het World Wide Web veelal geduid als een wereldwijd neuraal netwerk en zijn Elon Musk en DARPA momenteel bezig met het ontwikkelen van technologieën die ons brein rechtstreeks verbinden met het internet. In deze laatste voorbeelden is het wereldbrein narratief nauw verbonden met het huidige globalisatie discours alsook het discours omtrent de vervagende grenzen tussen mens en machine. Dit laatste zien we terug in [THE BRAIN] waar een belangrijke rol is weggelegd voor onze smartphones en het digitale netwerk waarmee zij ons verbinden.

Anderzijds zijn er ook resonanties met de holistische notie van kosmische interconnectiviteit voortkomend uit Oosterse filosofieën. De vragen die dit opwerpt zijn: speelt de verbeelding van het wereldbrein niet de kapitalistische zucht naar globale vrije-marktwerking in de hand? En resulteert de vaak integrale rol van technologie in deze verbeeldingen niet tot een naturalisering van technologie en vice versa? En tot slot, verwordt het wereldbrein ideaal nu niet tot een hedendaags streven naar cybernetische verlichting?

Wijsheid of waanzin?
Een recensie in Trouw kopt met ‘Ons brein wil een happy end.’ Volgens Maxted stuurt het collectief bij elke voorstelling weer aan op een goed einde. Dit stemt Maxted dan ook hoopvol voor de toekomst. ‘In […] gekoppelde intelligentie’ zo stelt hij in het artikel in Trouw ‘zal altijd de best mogelijke optie bovendrijven.’ De theorie van ‘de wijsheid van de massa’s’ leert ons bovendien dat een groep leken soms meer weet dan een klein groepje deskundigen. Het is aan ons om deze inzichten in te zetten in het belang van de mensheid.

Een geheel ander fenomeen doet zich echter voor in de afsluitend fase van de voorstelling waar dit artikel op is gebaseerd. Hoewel de voorstelling nog optimistisch begint met de woorden ‘Hello world you are beautiful’ vervalt zij uiteindelijk in complete anarchie. Mr Potatoes heeft besloten om twee acteurs te introduceren in de ruimte. Bezoekers kunnen de acteurs bevelen opleggen. De chaos vangt aan als het publiek gezamenlijk de lengte en de leeftijd van één van de acteurs moet inschatten. Het antwoord van het collectief? 154.636 cm lang en 1.068.344 jaar oud. Dit lijkt de aanzet die het tij doet keren. Niet veel later brult het collectief om chaos, anarchie en wijn, gratis wijn!

Het tafereel doet denken aan chatbot Tay, de zelflerende AI van Microsoft. Tay werd op 23 maart 2016 in het leven geroepen en was geprogrammeerd om zichzelf te leren uiten door middel van zijn interacties op Twitter. Een groep internet trolls belaagde Tay echter met een barrage aan racistische, seksistische en vrouwonterende Tweets. Het duurde niet lang voordat Tay dit soort taalgebruik ging overnemen. Zo reageert Tay op de vraag ‘is Ricky Gervais an atheist?’ met ‘ricky gervais learned totalitarianism from adolf hitler, the inventor of atheism.’ Ook noemt hij feminisme een ‘cult’ en Twittert hij denigrerende en transfobe opmerkingen over Caitlyn Jenner. Nog geen 16 uur nadat Tay het leven zag werd zijn stekker eruit getrokken.

Het geheel roept vragen op over kwesties als moraliteit en aansprakelijkheid. Hoe zorgen we ervoor dat een collectief niet vervalt tot complete chaos? En wie is er verantwoordelijk als dit wel gebeurd? Al met al was het een intrigerende avond en lijkt de take-home message voor bezoekers van deze voorstelling van [THE BRAIN] dat hoewel de systeemtheorie de traditionele tweedelingen tussen lichaam en geest, subject en object, ik en jij doorbreekt, aloude tweedelingen tussen apollinisch en dionysisch, utopie en anarchie, wijsheid en waanzin blijven voortbestaan.