metropolis m

De doorsnee cultuurliefhebber zal Bertolt Brecht eerst en vooral met theater associëren. Door middel van vervreemdingseffecten wilde hij een kritische relatie tussen toeschouwer en tekst tot stand brengen en mensen de vanzelfsprekendheid van het bestaande in twijfel doen trekken. De werkelijkheid is namelijk niet wat zij lijkt: zij is door een ‘vals bewustzijn’ aan ons oog onttrokken. Minder bekend zijn Brechts kritische reflecties op het stilstaande beeld. Brecht koesterde een diep wantrouwen tegenover fotografie in het algemeen en fotojournalistiek in het bijzonder. In het antifascistische tijdschrift Arbeiter Illustrierte Zeitung karakteriseerde hij de foto eens als een ‘verschrikkelijk wapen tegen de waarheid.’ Brecht had zeker een punt. Een foto blijft immers steken aan de oppervlakte: hij biedt geen uitleg over dieperliggende oorzaken en motieven en kan belangrijke historische en politieke verschillen doen vervagen. Camera’s lenen zich bovendien uitstekend als manipulatiemiddel. Sterker nog, dat is precies wat ze zijn.

In 1955 publiceerde Brecht zijn boek Kriegsfibel, dat in 1998 onder de titel War Primer in het Engels verscheen en leest als een handboek persfoto’s demystificeren. Kriegsfibel bestaat uit wat Brecht, verwijzend naar de puntige opschriften op antieke grafmonumenten, ‘foto-epigrammen’ noemde. Hij knipte 85 foto’s van de Tweede Wereldoorlog uit kranten en tijdschriften, plaatste ze op een donkere ondergrond en voorzag elk van hen in een vierregelig gedicht van commentaar. Brechts kwatrijnen worden gekenmerkt door bittere satire en woedende verontwaardiging, maar tegelijkertijd ook door een onwrikbaar geloof in menselijkheid.

Vorig jaar gaf het fotografenduo Adam Broomberg (1970) & Oliver Chanarin (1971) Kriegsfibel een update. Ze kochten honderd Engelse vertalingen op en vervingen elk van de foto’s die Brecht oorspronkelijk selecteerde met een equivalente afbeelding uit de War on Terror. Deze nieuwe foto’s, allemaal geplukt van het internet, voegen zich met schokkend gemak in het boek van Brecht. Technologische ontwikkelingen hebben de afgelopen decennia een andere manier van oorlogsvoering met zich mee gebracht, maar de rol van conflictfoto’s is blijkbaar nauwelijks veranderd. Soms dienen ze een agenda en vaker wel dan niet zijn ze het resultaat van beperkingen. Embedded fotojournalisten zijn gebonden aan strenge voorschriften en ook hun zelfstandig opererende collega’s werken zelden onafhankelijk van overheidsinstellingen en veiligheidsdiensten.

Broomberg & Chanarin namen hun boek als uitgangspunt voor een nieuwe serie werk die bij Galerie Gabriel Rolt te zien is: Poor Monuments. Het duo reproduceerde de pagina’s uit hun geüpdate versie van Brechts boek, maar verving de foto’s die ze selecteerden als alternatief voor die van Brecht door rode kleurvlakken. De afzonderlijke pagina’s kregen als titel de locatie op het web mee waar de weggelaten foto gevonden kan worden. Broomberg & Chanarin bieden er een korte adempauze mee in de snelle en eindeloze stroom aan oorlogsbeelden die dagelijks aan ons voorbijtrekt. De kleurvakken fungeren bovendien als projectieschermen: we kunnen er nieuwe foto’s indenken en ze in het licht van Brechts epigrammen bezien.

De andere getoonde serie werk van het tweetal, Portable Monuments, bestaat uit kleurrijke foto’s van composities van houten blokken. Navraag leert dat de rangschikking van de blokken tot stand kwam tijdens workshops waarin Broomberg & Chanarin met onder meer fotografiestudenten persfoto’s decodeerden aan de hand van een uitgebreide reeks korte vragen. In een video die in de galerie wordt vertoond trekken ze voorbij: ‘How are they feeling? Are you sure? Is it good? Are you sure? Is this real?’ Die achtergrond is de blokkencomposities in het geheel niet aan te zien. Ze zijn decoratief, repetitief en oppervlakkig, bieden ons geen enkele uitleg. Daarmee zijn het perfecte illustraties van Brechts opvatting over de foto: wapens tegen de waarheid.

Niels van Maanen, kunsthistoricus en criticus, Amsterdam