metropolis m

De verhouding tussen mens en dier is al jaren een gewild onderwerp in de kunst en filosofie. Er wordt zelfs gesproken van een animal turn. Naar aanleiding van de presentatie van een nieuw videowerk van Charlotte Dumas bij De Pont in Tilburg, bepleit Marlies Levels een grondige herziening van de antropocentrische benadering van het dierenrijk. De verschillen tussen mens en dier zijn relatief geworden.

Alle registers van het dierenrijk worden opengetrokken in de hedendaagse kunst. Het dier(lijke) is een hot item. Niet alleen als afbeelding, maar ook als levend wezen dat soms wordt toegeëigend, habitat incluis, en artificieel wordt gemorft tot paradijselijke perfectie. Waarom die enorme fascinatie voor het dier?

Duncan Forbes, curator van de tentoonstelling Beastly/Tierisch in Winterthur, spreekt zelfs van een animal turn. De wending zou volgens hem te maken hebben met een veranderde filosofische en biologische mensopvatting die, gevoed door biogenetica, vooruitgang in klonen en gentheorie, als uiterst vormbaar en rekbaar wordt gezien. De tentoonstelling in het Fotomuseum van Winterthur richt zich op een diversiteit aan benaderingen van het dierlijk zijn in de fotografie vanaf de jaren zeventig. De dierlijkheid van de mens evenals de individualiteit van de dieren zijn hier vaste aannames.

De animal turn past in een grotere verandering in het denken die de aarde centraal stelt en de rol van de mens decentraliseert. Postdarwinistische biologie, antropologische filosofie en de (fenomenologische) cognitiefilosofie hebben de onderbewuste lichamelijkheid en zintuiglijkheid in relatie tot de fysieke werkelijkheid een herwaardering doen ondergaan. In de beeldende kunst waren er legendarische koplopers als Joseph Beuys, Jannis Kounellis of Mario Merz die met het dier het kunstbegrip oprekten. De zeer antropologisch ingestelde Lothar Baumgarten vatte met zijn Abendhimmel über dem Mato Grosso (1975) een romantisch en ecologisch standpunt compact samen. Pas in de ondertitel wordt onthuld dat je niet naar een avondhemel kijkt, maar naar het patroon van een adelaarsveer. Baumgarten inspireerde zich op het fenomeen van de metamorfose, belangrijk in een meer animistische visie op de werkelijkheid, maar die in de westerse cultuur werd verdrongen.

De videowerken Animaux (1991) en A Ni Maux (1992) van Marie José Burki op documenta IX, vertoond bij de entree van het Natuurmuseum Kassel, boden een ondermijning van het antropocentrische wereldbeeld dat het dier als minderwaardig ten opzichte van de mens voorstelt, vanwege het ontbreken van superieure taalvermogens, die heetten te zijn voorbehouden aan de mens. De geluidsloop van Burki laat het woord animaux in herhaling uitspreken door verschillende mensen en dieren, waarbij het woord geleidelijk aan verandert in een klank.

Ook de filosoof Jacques Derrida sprak zijn verontwaardiging uit over het pretentieuze standpunt van de mens, dat dieren onderbrengt in een alomvattend concept en ze het vermogen van een taal ontzegt. Hij introduceerde een nieuw woord voor dieren: animot, in een poging de dualistische kloof tussen mens en dier te nuanceren en het dier met de nodige kwaliteiten op te waarderen. Derrida’s intentie uit de jaren zeventig was conform de stand van de wetenschap. De verschillen tussen mens en dier zijn relatief geworden. Het dier als zelfstandig individu, met eigen communicatievormen en persoonlijke stemklank, én een sociaal en cultureel leven, wordt in de hedendaagse biologie bijna als een voldongen feit gezien.

Er bestaat in het hedendaags denken over dieren ook een meer ethisch-politieke visie. Deze houding is aangezwengeld door Peter Singers boek Animal Liberation (1975) waarin de samenhang tussen de machtspositie van de mens en het lijden van dieren wordt gevolgd in een lange geschiedenis van het westers denken. Volgens Singer trok het dierenbevrijdingsdenken van meet af aan gelijk op met politieke bevrijdingsbewegingen. Hij introduceert de term speciesism, die slaat op het hoger achten en bevoordelen van de eigen soort. Singers invloed is belangrijk voor het actuele dierdebat, mede door de nadruk die hij legt op empathie en het besef van de eigen dierlijkheid.

EmbeddednessIn J.M. Coetzees roman Lives of Animals (1999), waarin lijden en kwetsbaarheid van dierenlevens centraal staat, poneert protagonist Elizabeth Costello het begrip fullness of being: een kwaliteit van dierlijk leven tegengesteld aan de rationaliteit, die ‘totalitair en tautologisch’ zou zijn. Typisch voor het dier is zijn onverdeeldheid, ongeabstraheerdheid en niet- intellectuele aard. Fullness of being is een lichamelijke ervaring of vreugde ‘to live as a body-soul, of being a body with limbs that have extension in space, of being alive to the world’.

In haar eerste video Anima (2012) filmde Charlotte Dumas de begrafenispaarden van de militaire begraafplaats Arlington, bij het in slaap vallen. De montage, vol herhalingen, versterkt de bewegingen van het paardenlichaam in een minimalistisch aandoende choreografie. Zelfs onderhuidse, onbewuste pulsen worden zichtbaar. Dumas geeft via het dier een beeld van een lichamelijke kwetsbaarheid. Dat schept een band tussen mens en dier en kan daarom troostrijk zijn. Anima – Latijn voor ziel – staat voor de alomvattende levenskracht, zijn ontstaan, zijn basale levensmechanismen, structurele samenwerking van botten en spieren en zintuiglijke gevoeligheid. Maar ook voor persoonlijkheid. Anima is dat wat gewervelde zoogdieren met elkaar delen.

Curator Duncan Forbes van de tentoonstelling Beastly/Tierisch stelt Dumas’ ‘vergrote perceptie’ voor het dierenlichaam in Anima tegenover ‘de meer masculiene geïnstrumentaliseerde blik’. Dumas benadert haar dieren sensitief, daarbij ondersteund door een groeiend netwerk van dierexperts. Ze heeft de benadering van een biologisch veldwerker die langere tijd met dieren samenleeft. Dumas beschrijft in interviews de concentratie tijdens haar observaties van dieren als een poging tot ‘eenwording’ met haar subjecten, noemt verliefdheid of liefde als vermogens die de waarneming aanscherpen.

Het project The Widest Prairies (2013-14) van Charlotte Dumas concentreert zich meer op het leven van wilde mustangs die vrij rondlopen in voormalige nederzettingen in Nevada of wat daarvan resteert. Dumas monteerde diverse shots tot een opeenvolging van landschappelijke tableaus waarin de paarden kalm bewegen in een decor van een door mensen in gebruik genomen maar ook weer verlaten gebied. Geluid ontbreekt.

Embeddedness, embodiment en cognition zijn thema’s die binnen de fenomenologische neurowetenschappen en filosofie worden bestudeerd juist om het leven van de mens te benaderen. Gezien het feit dat we zoogdieren zijn, kunnen we diezelfde begrippen ook op non-human animals toepassen. Veel diersoorten hebben een vorm van cognitie, ervaring, emotie en bewustzijn. We zouden met sommige dieren existentiële voorwaarden delen als biologisch product in een evolutionair proces. Rationaliteit beslaat maar een zeer beperkt deel van de hersenactiviteit.

De fotograaf Jean-Luc Mylayne gaat een stap verder dan Dumas. De Franse ornitholoog besloot dertig jaar geleden ‘onder de vogels te gaan leven’. Mylayne vestigt zich in vermoedelijke habitats van kleine zangvogels, fixeert de camera op een goede plek en wacht vervolgens – twee tot drie maanden- tot een vogel zich binnen ‘het tableau’ vertoont. Wachttijd en kortstondige ontmoeting worden bezegeld met slechts een (unieke) foto. Het resultaat is beslist geen vogelportret. De foto’s dragen nooit de belofte dat ‘co-existentie of communicatie tussen mens en vogels gemakkelijk’, laat staan paradijselijk harmonieus, zou zijn.

De meer vloeiende verhouding tussen mens en dier, zoals uitgedrukt in de kunst van dit moment, sluit aan op een hedendaags denken dat stelt dat het traditionele dualisme van lichaam en geest niet meer geloofwaardig is. De Nederlandse filosoof Marc Slors stelt in zijn essay ‘Redelijkheid en lichamelijkheid’ (gepubliceerd in Het Redelijke Beest in 2008) op beknopte wijze vast dat kennis altijd belichaamd is en daarom gesitueerd in een fysieke en sociale omgeving. Het mentale lijkt steeds minder op Aristoteles’ geest (zetel van redelijkheid) en steeds meer op wat hij ziel noemde, datgene wat ons lichaam maakt tot een levend, ervarend en sociaal (talig) interacterend wezen. Omdat het onderscheid mens en dier door de veronderstelde misvatting werd gedefinieerd, moet ook dit onderscheid herzien worden.

Marcus Coates gaat daar misschien wel het verst in van alle hier genoemde kunstenaars door niet alleen onder de dieren te zijn, maar er ook een te worden. Op een weekendcursus sjamanisme in Londen leerde hij de ‘techniek van psychische verplaatsing naar het onderbewustzijn’. De sjamaan had een helende functie. Coates zet zijn sjamanisme in voor de underdogs uit de Engelse stedelijke cultuur. Het inlevingsproces is radicaal fysiek en mentaal. Ooit liet hij zich vastbinden aan de top van een grove den om de blik van een roofvogel te evenaren. Een misschien wat letterlijke poging tot inleving of het omkeren van de rol mens en vogel is Dawn Chorus (2007) waarin hij mensen filmde die, via een grondige technische procedure, Engelse zangvogels imiteren.

Het toeval beloonde Coates voor deze onderneming. Menselijke bewegingen bleken tijdens het nabootsen op die van vogels te lijken. Recent verkreukelt hij glossy dierenfoto’s uit de National Geographic tot intieme, subtiele reliëfs, die de dieren achteraf een soort camouflage en bescherming geven tegen het eerdere, penetrante camerashot.

Post human script Is de antropocentrische kloof nu verleden tijd? Is een sensitievere omgang tussen mens en dier mogelijk? Het inzicht dat wij ook zoogdieren zijn maakt van de Homo sapiens nog geen Lam. Al is de machtspositie van de mens in theoretische zin ‘aangepast’, in de praktijk werkt Peter Singers’ speciesism al dan niet onbewust nog door. Toch groeit de kennis en het besef van de fragiliteit en samenhang van het leven en de menselijke verantwoordelijkheid ervoor. Dit groeiende inzicht relativeert tegelijkertijd het fysische bestaan van de mens.

Marlies Levels is kunsthistoricus

Charlotte Dumas

Work HorseDe Pont, Tilburg

10.10 t/m 10.1.2016