De charme van de poëtische oneliner
De charme van de poëtische oneliner.
Interview met Guido van der Werve
Geen Nederlandse kunstenaar die zo snel internationaal furore maakt als Guido van der Werve. De maker van elegante ritmische video’s die een duidelijke relatie hebben met muziek, slaagt erin de schoonheid van een idee tot het einde toe te handhaven in even puntige als romantische vertellingen. Naar aanleiding van twee grote tentoonstellingen in Basel (najaar) en Haarlem (voorjaar) een gesprek met de kunstenaar in zijn New Yorkse studio.
Toen ik de Nederlandse kunstenaar Guido van der Werve (1977, Papendrecht) begin augustus opzocht in zijn studio in Bushwick, Brooklyn, was hij bezig aan een driedelige film, waarvoor hij onder andere op locatie in de VS een huis en een observatorium gaat bouwen en bezig is met een constructie op vier poten, die het midden houdt tussen een schaakbord en een piano. Sommige onderdelen zijn al klaar, aan andere wordt nog druk gewerkt. Het frame van de schaaktafel ziet er stevig uit, maar de vloer ligt vol met losse snaren, stukken hout en een misvormde kluwen pianohamers. Een ander stuk hout, een deel van het klankbord, zit vast in een houtklem. De muren dienen als mentale kaart en hangen vol met onontcijferbare lijsten met schaakzetten, diagrammen van verschillende typen huizen en observatoria en ansichtkaarten met afbeeldingen van de San Andreas-breuk in Californië en de vulkaan Mount Saint Helens in Washington vanuit verschillende gezichtspunten gezien (beide locaties in de film). Verder foto’s van omgehakte, bladloze bomen, vulkanische as en een stoffig wandelpad in Bakersfield.
Zoals altijd is Guido van top tot teen in het zwart gekleed. Voor Amerikaanse begrippen is hij nogal lang, zijn armen zitten vol sproeten. Hoewel hij in zijn films nogal emotieloos overkomt, is hij in het echt goedlachs. Guido en ik kennen elkaar al jaren, maar dit is de eerste keer dat we elkaar spreken met een taperecorder erbij en dat ik hem lastig val met allerlei vragen over zijn leven en werk.
Het werk van Guido van der Werve wordt in de pers en in catalogusessays vaak vergeleken met dat van Bas Jan Ader, de Nederlandse filmmaker en performance kunstenaar wiens werk net als dat van Guido elementen bevat van slapstick, zelfsatire, vervreemding en romantiek. Guido filmt vaak zichzelf, symbolisch, in settings die de sublieme schoonheid oproepen van de door de dood belaagde landschappen van Casper David Friedrich. Ook de melancholische muziek die zo’n prominente rol heeft in het werk – hij is ook voorzichtig begonnen met het zelf te componeren – is schatplichtig aan de erfenis van de romantiek, met name aan Chopin.
Guido houdt van Aders werk, maar hij noemt hem niet als zijn inspiratiebron. Ook geen andere kunstenaars trouwens. Guido was al aan het experimenteren en spelen met de werkelijkheid, goochelen met poëtische scenario’s en aan het proberen het onoplosbare op te lossen lang voordat hij deze kunstenaars kende of zelf kunst begon te maken.
Laten we beginnen bij het nieuwste werk. Hoe is dat ontstaan?
‘Ik lees graag boeken over componeren en schaken en op de een of andere manier zijn die twee dingen met elkaar vermengd geraakt. Het leek me wel grappig een schaakspel te veranderen in een piano. Elke beweging geeft een noot. In plaats van toetsen duw je schaakvelden in om de noten te spelen. Maar die “schaakpiano” ligt, zoals je kunt zien, nog volkomen in stukken op dit moment. Ik ben er nog mee bezig.’
Heb je iets speciaals gecomponeerd voor dit vreemde instrument? Of wordt het iets John Cage-achtigs, muziek waarvan je de compositie pas begrijpt als het spel gespeeld is?
‘Nee, het is een specifieke compositie, die opent met een schaakzet die ik heel leuk vind: het Koningsgambiet. Toen Boris Spassky haar gebruikte om Bobby Fischer te verslaan tijdens het eerste Wereldkampioenschap, verliet Fisher huilend als een kind het podium. Fisher besteedde vervolgens een jaar aan het schrijven van een boek over hoe deze openingszet te verslaan. Het boek was zo overtuigend dat niemand deze zet ooit nog durfde te spelen. Maar deze zet werd in de negentiende eeuw veel gebruikt. Men zegt dat het een romantische opening is, omdat je de positie van de koning meteen blootlegt. Meestal bouw je een schaakspel langzaam op, dit is meer een gevaarlijke en gewaagde strategie, bijna suïcidaal.’
Toen je naar New York verhuisde in januari vertelde je me dat je van plan was te gaan studeren bij een grootmeester bij een of andere schaakclub nabij Washington Square Park. Het klinkt alsof je ondertussen veel geleerd hebt.
‘De Marshall Chess Club op West 10th Street is denk ik de oudste schaakclub in de Verenigde Staten. Marcel Duchamp ging er naartoe toen hij in New York woonde en Fischer zat er ook vaak. Ik zocht iemand die me kon adviseren over het Koningsgambiet. Op de club hangt een mededelingenbord waarop alle grootmeesters adverteren, veel van hen leven van het lesgeven. Ik belde een van hen op en vroeg of hij tijd had voor een nieuwe student. Hij sprak met een enorm Russische accent, wat ik erg grappig vond. Toen ik hem ontmoette bleek hij een echt orthodoxe jood is. We praatten wat en ik toonde wat van mijn spel en toen zei hij (Guido doet accent na): “You play chess like Hezbollah”.’ (gelach)
Bedoel je dat je dus nogal agressief speelt?
‘En zonder al te veel voorbereiding. Hij vond het overigens heel goed die agressie, zolang er ook een strategie achter zit, wat bij mij niet echt het geval is.’ (Guido googlet Leonid Yudasin, en laat een plaatje van hem zien.)
Wow, hij heeft een eigen lemma op Wikipedia! Het is nogal een big shot, niet? Ga je in de film tegen hem spelen?
‘Ik hoop het, maar ik heb hem nog niet gevraagd. Zoals je weet is er bij het schaken sprake van de opening, het middenspel en het eindspel. Ik ben een compositie aan het schrijven die bestaat uit drie bewegingen; de hele film zal een drieluik zijn, gebaseerd op drie onoplosbare problemen. Het eerste daarvan is het stemmen van een piano.’
Je maakt veel gebruik van piano in je werk, niet alleen als soundtrack, maar ook als beeld. Waar komt die interesse vandaan?
‘We hadden thuis een piano. Zowel mijn moeder als mijn broer speelden piano. Ik had mijn eerste lessen toen ik ongeveer zeven jaar was.’
Dus je speelde piano op je zevende, nam schaaklessen toen je negen was, en wanneer begon je met het maken van kunst?
‘Ik denk dat ik toen een jaar of 22 was.’ (gelach)
Maar was je voor je die tijd wel al in kunst geïnteresseerd?
‘Als ik nu terugkijk, denk ik dat ik meer in de muziek, de literatuur en de poëzie zat, waar ik overigens nog steeds meer in geïnteresseerd ben dan in de visuele aspecten van kunst. Ik was nooit totaal onder de indruk van schilderijen.’
Van welke literatuur hield je?
‘Op school moesten we heel veel Nederlandse literatuur lezen, waar ik niet zo van houd. De meeste Nederlandse schrijvers zijn calvinist of protestant, het zijn van die zware, donkere boeken. Pas toen ik de hedendaagse Russische literatuur ontdekt, voelde ik echt een klik. Deze boeken gingen over totaal gestoorde, aan alcohol verslaafde megalomanen. Dat sprak me veel meer aan dan die onderdrukte mini-lomanen.’
Hoe noem je dat?
‘Mini-lomanen, het is geen echt woord natuurlijk, maar ik bedoel de tegenhanger van megalomanen. Je kunt ook zeggen micro-lomanen (gelachen). Maar ik generaliseer.’
Hoe ben je precies in de kunst terecht gekomen?
‘Ik heb het altijd heel leuk gevonden dingen te maken. Toen ik vijf was en mensen vroegen me wat ik wilde worden zei ik altijd: “uitvinder”. Later, toen ik zestien was, maakte ik een eigen brommer, zeg maar echt jongensgedoe. Ik besloot industrieel ontwerpen te gaan studeren in Delft. Maar het is een universiteit die bekend staat om zijn hoge technische gehalte. Nu ben ik wel goed in wiskunde, maar dat studieprogramma ging me iets te ver boven mijn pet. Na twee maanden hield ik het voor gezien en besloot ik me in te schrijven voor het voorbereidingsjaar op het conservatorium in Rotterdam. Mijn uitvoeringscapaciteiten waren goed genoeg, maar er waren ook allerlei andere dingen die je moest beheersen, zoals het zingen van toonladders. Ik verloor vrij snel mijn interesse en gedurende de rest van het jaar hing ik vooral in cafés rond met vrienden. Aan het eind van dat jaar had ik geen idee meer wat ik dan wel moest doen. Ik had wel altijd een obsessie met Alexander de Grote en besloot daarom maar klassieke archeologie te gaan studeren in Amsterdam. Ik voelde me in Amsterdam onmiddellijk thuis. Ik studeerde een jaar archeologie, maar ook dat was gewoon niet echt iets voor mij. Ik wilde toen weer industrieel ontwerpen gaan studeren maar dan op de kunstacademie, omdat er daar minder wiskunde aan te pas komt, en je niet gedwongen bent in groepen te werken, wat ik echt haatte. Als ik iets voor elkaar wil krijgen, moet ik de dictator zijn, begrijp je? (gelach) Ik kreeg op de kunstacademie allerlei opdrachten om een portfolio op te bouwen. Ik tekende en schilderde mijn hele leven al, maar niets opvallends. Maar eigenlijk kan ik helemaal niet tekenen.’
Besloot je daarom dat film het medium werd waarin je zou gaan werken?
‘Toen ik vijftien of zestien was ging ik in de weekenden naar de theaterschool. Ik had daar veel plezier in. Toen ik na mijn zestiende in een band speelde, maar ook toen ik piano speelde, vond ik het altijd leuk om te performen, maar niet live voor publiek. Daarom vroeg ik aan vrienden een videoregistratie van het optreden te maken. Daar komt de interesse vandaan.’
Een van mijn favoriete werken van jou is die met een wandelende duif. Dat is een werk uit je begintijd in Amsterdam.
‘Ja, ik hing ergens wat rond en starend naar een duif die er rondliep dacht ik dat het zo verdrietig is dat ze steeds als ze een stap zetten ook met de kop moeten bewegen. (gelach) Het zag er bijna pijnlijk uit. Daarom maakte ik een apparaat dat mijn hoofd naar voren en achteren duwde, elke keer als ik een stap zette.’
Het ziet eruit als een toneelstuk van Beckett, in de trant van: ‘Ik kan niet doorgaan, maar ik moet.’
‘Misschien loop je met dat apparaat op een manier die Beckett beschrijft. Het is een soort abstracte metafoor voor strijd. Maar ik houd de betekenis liever wat vaag. Toen ik die duif zag dacht ik, dit is een goede metafoor voor de stemming waarin ik zit. Ik wist niet precies waarom. Maar ik wist wel dat dat klopte.’
Het is iets intuïtiefs?
‘Ja, net als denken over een perfecte zin of een perfecte actie die alles in zich heeft. Het is gewoon een goed gevoel. Ik denk dat ik daarom ook zo van muziek houd. Als mensen uit een concert komen dat goed was, zien ze er echt geroerd uit. Ze nemen dat mee naar huis, en praten er niet over wat die muziek betekent of wat ze allemaal niet goed begrepen hebben. Dat staat me ook tegen aan beeldende kunst, dat je het altijd eerst moet begrijpen en de kunstenaar in een breder verband moet plaatsen om een idee te krijgen waar het werk over gaat. Ik heb altijd gedacht dat kunst meer als muziek zou moeten zijn.’
Sommige van je films zijn erg grappig, op een bepaalde manier heel droog.
‘Ik houd erg van droge humor. Vroeger keek ik ook graag naar Monty Python. Nederland staat bekend op zijn droge humor. Ken je de Zwitserse kunstenaar Roman Signer? Hij is inmiddels ergens in de zestig of zeventig. Hij maakte een werk met zijn vader, die toen tachtig was, echt een oude man, en nam hem mee naar een typisch Zwitsers landschap, heel idyllisch. Hij stopte hem in een kleine tent en hing een microfoon boven zijn hoofd, gekoppeld aan twee enorme speakers. Daarna wachtte hij tot zijn vader in slaap viel en het gesnurk door het Zwitserse landschap bulderde! (gelach) Hij maakt echt grootse oneliners.’
Ben jij ook geïnteresseerd in het maken van oneliners?
‘In zekere zin. Mijn manier van denken, ik weet niet of dat misschien pretentieus klinkt, zou je wel poëtisch kunnen noemen. Maar ik houd er wel van om alles te zeggen in één zin. In die zin ben ik geïnteresseerd in oneliners, omdat het leuk is als je alles op kunt sommen in één actie. Mijn laatste werk op de Noordpool was ook gebaseerd op één simpel idee. Ik ging ernaartoe om precies op de as van de aarde te staan, 24 uur lang. Als ik stil had gestaan zou ik eenmaal om mijn as gedraaid zijn in 24 uur, tegen de klok in. Toen bedacht ik me dat ik tegen de richting in, tegen de rotatie van de aarde en die van mij in zou bewegen. Alsof je van af een andere planeet de aarde zag draaien, maar mij zag stilstaan. De film heet The Day I didn’t Turn With The World. Ik houd van simpele ideeën omdat ze altijd erg open zijn. Als je iets tot de kern terug kunt brengen, kunnen meer mensen zich ertoe verhouden. Terwijl veel kunstenaars juist bezig zijn met het omgekeerde, ze nemen een eenvoudig idee en maken het vervolgens complex. Uiteindelijk krijg je een soort kluwen waaruit niemand meer een uitweg weet. Van dit soort mystificatie in kunst houd ik niet. Je hebt veel mensen die goede dingen doen, gewoon op gevoel, maar vervolgens denken alles uit te moeten gaan leggen. Ik denk dat mijn werk iets meer benaderbaar is. Is nat het tegenovergestelde van droog?
Klam, Guido. Je werk is klam.
‘Maar weet je wat ik bedoel: ik ga voor het minimale, maar ik ben niet bang om nu en dan wat olie op het vuur te gooien.’De tentoonstelling Guido van der Werve – On parity of days was t/m 7 september te zien in de Kunsthalle Basel. Van 14 maart t/m 31 mei 2009 is zijn werk te zien in een solotentoonstelling in De Hallen in Haarlem.
Laurence Lowe
