De kracht van afwezigheid — een gesprek met Jaya Pelupessy
Afgelopen voorjaar toonde kunstenaar Jaya Pelupessy ‘Absent Statue’ in Nest, Den Haag: een kunstwerk waarmee hij de constructies achter koloniale symbolen blootlegt. Komend najaar exposeert hij in het Stedelijk Museum Amsterdam en bij Galerie Caroline O’Breen. Paula Rodríguez Sardiñas gaat met hem in gesprek. ‘Achter elk beeld dat we zien schuilt een constructie, een maak- en gedachteproces.’
Jaya Pelupessy beschrijft zichzelf als een beeldend kunstenaar die werkt met fotografie. Het zijn dan ook vooral zijn verdiensten als fotograaf die hem afgelopen jaren op de kaart hebben gezet en erkenning en steun opleverden bij van instituten als Centraal Museum in Utrecht, Stedelijk Museum Amsterdam en het Wereldmuseum. Enkele noemenswaardige projecten zijn The Studio Sculptures en Manufactured Manual. In The Studio Sculptures fotografeert hij objecten uit zijn studio in vaak symmetrische en stilleven-achtige composities. Deze ‘portretten’ van alledaagse gebruiksvoorwerpen zijn zowel tactiel als strak, zowel herkenbaar als bevreemdend. Voor Manufactured Manual gebruikt Pelupessy bestaande afbeeldingen uit oude fotografie-handleidingen. Met de beelden creëert hij gelaagde werken waarbij hij zeefdrukramen gebruikt als dragers, om zo te refereren aan negentiende-eeuwse double exposure experimenten.
Afgelopen voorjaar verraste Pelupessy met enkele monumentale driedimensionale werken in een tentoonstelling bij NEST in Den Haag. De twee plafondhoge touwconstructies die hij voor de tentoonstelling gemaakt had, sprongen bij het betreden van de ruimte direct in het oog. Opvallend was het ontbreken van zichtbare steunpilaren, en het feit dat de figuren desalniettemin niet instortten. Een merkwaardig gezicht: als bij een goocheltruc gingen de dikke, witte koorden tegen de wetten van de zwaartekracht in. Een galg-achtige lus bekroonde het geheel in het luchtledige; dikke, grof gesneden keien hielden de uiteinden van de touwen strak vast. De keien verlegden de aandacht van het zoeken naar de mechanismen die achter de werken schuilen naar de witte naamplaten die aan de dunne sokkels vastgehecht waren. Eentje vermeldde ‘Koningin Wilhelmina, Paramaribo Suriname 1975’; de ander ‘J.P. Coen Batavia Indonesië 1942’.
Absent Statue gaat over de complexe relatie tussen de publieke ruimte en gedenktekens van het koloniale verleden. We blijven discussies voeren over hoe er omgegaan moet worden met koloniaal patrimonium, stelt Pelupessy vast, maar deze gesprekken blijven steeds haperen bij dezelfde conclusie: als deze beelden blijven, zijn ze een slag in het gezicht van voormalig gekoloniseerde mensen en hun nakomelingen. Als ze weggaan, dreigt er een stuk geschiedenis verloren te gaan. Met zijn Absent Statue lijkt Pelupessy een ander perspectief te presenteren: een die de gemaaktheid en relativiteit van de beelden tracht te benadrukken.
Paula Rodríguez Sardiñas
Mensen die vertrouwd zijn met jouw praktijk kennen je vooral als fotograaf. Absent Statue wijkt daarvan af. Hoe kwamen deze werken tot stand?
Jaya Pelupessy
‘Ik zie Absent Statue als het begin van een onderzoek dat ik al erg lang wil uitvoeren. Aan de basis daarvan ligt Srefidensi en de vlag (2016), een project waarvoor ik samenwerkte met kunstenaar en curator Sara Blokland en dat onderdeel uitmaakte van een breder onderzoek van haar. Bij Srefidensi en de vlag focusten Sara en ik in het bijzonder op de beeldvorming rond de onafhankelijkheid van Suriname die in 2016 haar 40ste verjaardag vierde. Dit was namelijk niet enkel een belangrijk politiek kantelpunt, maar ook een moment waarop de bevolking de opdracht kreeg een nieuwe, nationale identiteit te ontwerpen. In ons project namen we deze bijzondere verschuiving en de symbolen die het tot leven bracht onder de loep. Dit nam verschillende vormen aan. We maakten films, zoals Wilhelmina en Protest, maar ook een groot billboard dat we bij CBK Zuidoost in Amsterdam plaatsten. Op dit billboard werd wekelijks een nieuwe laag aangebracht die een bepaald facet van de ontwikkeling van de Surinaamse identiteit belichtte. Zo’n facet was bijvoorbeeld het ontwerpen van de Surinaamse vlag. Hiervoor werd initieel een wedstrijd gehouden. De vlagcommissie was echter niet tevreden met de winnaar, Jack Pinas, en legde daarom zelf het huidige ontwerp voor. Dit ondertussen algemeen aanvaarde symbool is met andere woorden het resultaat van een heleboel politieke machtsspellen – iets dat we met het billboard aan het licht trachtten te brengen.
Een ander symbool was het standbeeld van Wilhelmina dat oorspronkelijk in Paramaribo stond en dat daags voor Suriname’s onafhankelijkheid werd weggehaald. Dit gebeurde in de avond, aangezien het verplaatsen van het beeld gevoelig lag bij zowel Surinamers die nog pro-Koningshuis waren als bij mensen die voorstanders waren van de onafhankelijkheid. Aangezien de verplaatsing in het donker gebeurde, gebruikten de fotografen die de beweging vastlegden een erg sterke flits. Op de foto’s lijkt het daarom alsof een bliksemschicht de scène raakt. De touwen die het beeld van de sokkel tilden, lichten bij elke foto fel op. Het is deze touwenconstructie die nu, een zevental jaar na het maken van Srefidensi en de vlag, het middelpunt vormt van Absent Statue. Ik ben geïnteresseerd in het moment dat voorafgaat aan de herinterpretatie van het symbool, de fysieke constructie die de verandering mogelijk maakt.’
Paula Rodríguez Sardiñas
In Wilhelmina, een van de films die jij en Blokland erover maakten, wordt er op een bepaald moment de zin ‘Het is een fotografie in steen’ op het scherm getoond. Wat bedoel je daarmee?
Jaya Pelupessy
‘Dat is een citaat uit een artikel dat we vonden terwijl we aan het Srefidensi-project aan het werken waren. Toen het standbeeld naar Paramaribo kwam, was er veel persaandacht voor en vond er zelfs een feestelijke onthulling plaats. In de pers was er ook enige kritiek op de vervaardiging van het standbeeld, de keuze voor de maker en het materiaal – dat bijvoorbeeld niet geschikt zou zijn voor het tropische klimaat van Suriname. In dit artikel stond ook de quote “het is een fotografie in steen”; een kritische noot over het ontwerp.’
Paula Rodríguez Sardiñas
Ik haal deze zin eruit aangezien het op een bepaalde manier verwant lijkt aan jouw praktijk. Je speelt erg vaak met vertalingen van de ene dimensie naar de andere. Zo zijn je The Studio Sculptures bijvoorbeeld foto’s van driedimensionale objecten die je vastlegt in vlakke beelden. Bij Absent Statue maak je de omgekeerde beweging, ga je van twee naar drie dimensies.
Jaya Pelupessy
‘Al was het bij momenten technisch uitdagend om Absent Statue te maken, was voor mij het concept wel altijd heel helder. Ik wou het moment vastleggen waarop het symbool, in dit geval de standbeelden, van betekenis veranderde. Ik wou het maakproces van de betekenis tonen. Qua vorm verschilt dit kunstwerk misschien wel van mijn andere werken, maar conceptueel liggen ze in dezelfde lijn. In alles dat ik maak, focus ik op de totstandkoming van het beeld. Het maakt niet uit of het om een onschuldige foto gaat of om een foto die in ons collectieve geheugen gebrand staat: achter elk beeld dat we zien schuilt een constructie, een maak- en gedachteproces. Het zijn die processen die ik in mijn werk wil belichten. Met Absent Statue wou ik het maakproces van de machtsverschuiving tonen, het moment waarop de betekenis van het standbeeld verandert. Nadat ik in 2016 die beelden van Wilhemina vond, begon ik met het aanleggen van een beeldarchief van momenten waarop standbeelden van hun sokkel gelicht worden. Tijdens mijn verblijf bij het Nederlands Instituut voor Beeld & Geluid kon ik haast het gehele archief van de NPO doorzoeken. Samen met een stagiair vond ik verschillende beelden terug. Zo stuitten we op videomateriaal van de verplaatsing van het Wilhelmina beeld in Paramaribo, maar ook op beelden waarop te zien is hoe een standbeeld van J.P. Coen in 1942 in Jakarta van zijn sokkel getild werd. De foto’s waren een onderzoek dat aan Absent Statue voorafging. Door de standbeelden in de foto’s weg te cijferen kreeg je de beelden in negatieve vorm te zien. Ze waren niet langer zichtbaar, maar door de touwen die er omheen zaten, kon je alsnog een vorm ontluisteren. Door die touwen en de doeken en stenen centraal te stellen hoopte ik iets anders, iets nieuws op de sokkel te plaatsen, namelijk de krachten die na het roer na de koloniale macht overnamen.’
Paula Rodríguez Sardiñas
Iets dat ik erg interessant vind aan zowel Srefidensi en de vlag als Absent Statue is dat de werken het bevragen, verplaatsen en vervangen van monumenten in een historisch continuum plaatsen. Beide werken zijn gebaseerd op historisch onderzoek dat aantoont dat gesprekken (willen) voeren over wie of wat verheerlijkt wordt in de openbare ruimte geen gevolg is van ‘woke waanzin’ zoals dat sinds de vlucht van Black Lives Matter in 2020 beweerd wordt, maar altijd al gebeurde.
Jaya Pelupessy
‘Precies. Het idee voor zowel Srefidensi als Absent Statue ontstond ver voor de heropleving van BLM in 2020. Het bevragen van de monumenten die zich in de openbare ruimte bevinden door de BLM-beweging verschilt voor mij niet van die iconische foto’s uit de voormalige Sovjet-Unie waarop te zien is hoe standbeelden van Lenin op hun zij lagen of van de foto’s van de standbeelden van Saddam Hussein die aan het begin van de eeuw omvergetrokken werden. Absent Statue is zowel aan recente als oudere standbeelden verwant.’
Paula Rodríguez Sardiñas
Er zijn veel internationale voorbeelden van omgevallen standbeelden te noemen. Waarom koos je ervoor om je te richten op twee Nederlandse figuren: Koningin Wilhelmina en VOC-officier J.P. Coen?
Jaya Pelupessy
‘Ik wou in het werk vooral de focus op Nederland behouden. Enerzijds omdat ik zelf in Nederland woon en werk en dus ook een persoonlijke band heb met de discussies over koloniaal erfgoed die hier gevoerd worden. Anderzijds staan de discussies in Nederland over de omgang met dat erfgoed in hun kinderschoenen. Zo is er hier bijvoorbeeld nog geen een standbeeld verwijderd. Hiermee wil ik natuurlijk niet zeggen dat dat moet, maar wil ik wel bevragen waarom dat zo is.’
Paula Rodríguez Sardiñas
Ga je nog verder met dit onderzoek?
Jaya Pelupessy
‘Ik ben benieuwd naar hoe ik mijn beeldonderzoek verder nog zou kunnen integreren in de sculpturen. Het lijkt me ook interessant om met audio te werken: om bijvoorbeeld te werken met de geluidsfragmenten die onder de archiefbeelden klinken. Ten slotte heb ik ook de wens om een soort beeldtuin te maken met een grotere groep van deze verplaatste standbeelden. Dan zou je een soort rondleiding kunnen krijgen langs diverse momenten in de geschiedenis en plekken in de wereld.’
Paula Rodríguez Sardiñas
In je fotografische werk speel je vaker met positief en negatief. Je zet bijvoorbeeld afwezigheid om in een gevoel van aanwezigheid. Wat maakt die kanteling voor jou zo interessant?
Jaya Pelupessy
‘Afwezigheid is het gevolg van een radicale verandering; hetgeen dat er was, wordt niet langer verheerlijkt, maar verbannen. Maar het is niet enkel leegte die Absent Statue kenmerkt: er zijn ook de touwen die de beelden vasthielden, ofwel de middelen van de mensen die ze weghaalden, en de naamplaat die bij de sokkel ligt. Tegelijkertijd is het niet alles te reduceren tot een concept: ook esthetisch moest het kunstwerk overeind blijven.’
Paula Rodríguez Sardiñas
Waar zou je voor willen pleiten met je werk?
Jaya Pelupessy
‘Uiteindelijk pleit ik niet voor het wissen van geschiedenis, enkel voor de herevaluatie ervan. En dan hopelijk ook een publieke ruimte waarin dialoog en veiligheid niet enkel utopische idealen zijn, maar ook een actieve werkelijkheid. De beelden uit ons koloniaal verleden moeten gehercontextualiseerd worden. Er moeten nieuwe ideeën en verbanden ontwikkeld worden. Hierin zie ik de rol van Absent Statue niet als prescriptief: ik wil niet alle koloniale monumenten vervangen met deze werken. Ik zie de sculpturen echter wel als een mogelijkheid om er over na te denken. Ik hoop met het werk tools aan te kunnen reiken om dat te doen.’
Paula Rodríguez Sardiñas
Naast Absent Statue blijven je andere projecten zich uiteraard ook verder ontwikkelen. Zo werd je geslecteerd om deel te nemen aan Circulate – Photography Beyond Frames – Voorstellen voor de museumcollectie in Stedelijk Museum Amsterdam Kan je wat meer over dit project vertellen?
Jaya Pelupessy
‘Dit jaar concentreert de Voorstellen-expositie zich op werken die zich nadrukkelijk bevinden op het snijvlak van beeldende kunst en fotografie. Ik heb het geluk gehad om een van de eenentwintig kunstenaars te zijn die hier deel van mag uitmaken. Het werk dat ik ervoor aan het maken ben is best wel ambitieus. Het is een gigantisch panoramawerk van zo’n tien meter; een schaal waarop ik nog niet eerder heb kunnen werken. Met het kunstwerk wil ik graag onderzoeken hoe beeld de laatste jaren een homogene massa is geworden waarin elke foto zich verhoudt tot tientallen, honderden, duizenden andere foto’s. Zeker op sociale media heb je dat effect van een infinite scroll te hebben: een oneindige lus aan beelden en indrukken waar je dwangmatig door gaat. Het is met die ideeën dat ik voor Stedelijk Museum Amsterdam aan de slag zal gaan. Twee weken later opent ook een solotentoonstelling bij Galerie Caroline O’Breen, eveneens in Amsterdam. Hier zal ik werken tonen die ik zie als een vervolg op mijn Manufactured Manuals-reeks en werk dat ik voor het Stedelijk Museum Amsterdam heb ontwikkeld. Het is mijn bedoeling om in deze werken de zeefdrukramen verder te deconstrueren en in te zetten als materialen in plaats van als enkel technische hulpmiddelen. Het belooft dus zeker een druk najaar te worden.’
Paula Rodríguez Sardiñas
is kunsthistorica, schrijver en redacteur
