metropolis m

De vaste collectie was lange tijd niet het meest enerverende aspect van een museum. Een moetje, meer dan een bron van inspiratie. Er waren soms kleine veranderingen, bijvoorbeeld door het bruikleenverkeer, veranderende zwaartepunten of aansluiting bij tijdelijke tentoonstellingen, maar collectiepresentaties bleven veelal de statische onderdelen binnen de hogesnelheidstooncirculatie die het museum van tegenwoordig kenmerkt. Met gevolg dat de frequente museumbezoeker de zalen al snel links liet liggen. Daar komt geleidelijk verandering in. Ook de vaste collectie moet dynamischer. Met toenemende regelmaat worden de kunsthistorische zwaartepunten verhangen en kunstenaars uitgenodigd een ingreep te doen en delen van de collectie te herinterpreteren.

Zo werd in het Stedelijk Museum in Amsterdam de tentoonstelling Oase van Matisse uit 2015 binnen de vaste collectie opgehangen. In het Bonnefantenmuseum in Maastricht kreeg het duo  gerlach en koop met : in 2016 de ruimte om met de collectie een tentoonstelling te maken die als een readymadescenografie gelezen kon worden. Het was een associatieve positionering van werk met zowel onverwachte als enerverende combinaties. Deze twee voorbeelden tonen duidelijk het verschil qua werkwijze van een kunsthistoricus of die van een kunstenaar. De een laat zich leiden door de ordening en regels die uit het academisch discours voortkomen. De kunstgeschiedenis, de kaders en diens samenhang zijn hier leidend. De kunstenaar werkt daarentegen meer vanuit persoonlijke voorkeuren, lossere interpretaties en associatieve gedachtes. Deze zijn niet per se minder geïnformeerd, maar wel kunsthistorisch gezien minder gestructureerd.

Voor Ann Demeester, directeur van het Frans Hals Museum en De Hallen Haarlem , is het sinds haar aanstelling in 2014 een van haar speerpunten om de museumcultuur los te weken van de ingesleten kunsthistorische kaders en een zoektocht naar andere vormen associaties en relaties te stimuleren. Onder de noemer Transhistorisch wil zij hedendaags en historisch dichter bij elkaar brengen en in dialoog laten treden. Hiervoor nodigt het museum kunstenaars uit om ingrepen te doen, te reageren op zowel de aanwezige als afwezige collectie en de manier van presentatie. Arnoud Holleman, Erkka Nissinen, Rineke Dijkstra en recentelijk Evelyn Taocheng Wang hebben al interventies gepleegd. Dijkstra zocht in de collectie naar zeventiende-eeuwse visuele zielsverwanten van haar eigen oeuvre (Conversation Piece VI, 2014); een vorm van beeldrijm die veelvuldig voorkomt in projecten die oud en nieuw beogen samen te brengen.

In Nederland kent vooral Museum Boijmans Van Beuningen een lange traditie op dit vlak. Al in 1986 nodigde het museum Harald Szeemann uit om de collectie eens kritisch tegen het licht te houden. In aHistorische Klanken brak hij radicaal met elke kunsthistorische orde. Na hem volgden de fameuze presentaties van onder anderen Peter Greenaway en Hans Haacke. Het past in die lijn dat het Boijmans Van Beuningen Museum in Rotterdam vorig jaar de surrealistisch geënte samenwerking tussen conservator Francesco Stocchi en kunstenaar Alex Da Corte de ruimte gaf, en nu heeft gekozen voor een nieuwe gastcurator in de persoon van Carel Blotkamp. Blotkamp kent als kunsthistoricus en emeritus hoogleraar aan de Vrije Universiteit alle kunsthistorische regels tot in de puntjes, maar kan vanuit zijn kunstenaarschap juist ook nuances voortbrengen. Er is hem gevraagd om de collectie onder de loep te nemen en een nieuwe samenstelling te construeren die de komende jaren de museummuren zal sieren. Tijdens De collectie als tijdmachine zijn de muren gekleurd naar een palet dat Peter Struycken ontwikkelde. Elke (stijl-)periode heeft hier een eigen muurkleur die voor enige historisch houvast kan zorgen.

Eerder al bevroeg Blotkamp met Leporello. Een reis door de collectie 1874-2004 (Stedelijk Museum Amsterdam, 2005) de manier waarop stijlen en scholen een evolutionaire ordeningswijze ondersteunen. Door voor elk jaar sinds de oprichting van het museum een individueel werk op te hangen, toonde hij dat de kunsthistorische categorisering niet altijd (lees: vaker niet dan wel) overeenkomt met de daadwerkelijke opeenvolging van kunst volgens de chronologie. Zo ook nu in het Boijmans, waar hij onder meer Francis Picabia’s Egoism (1947-1950) bij zijn naoorlogse tijdgenoten hangt, waar deze normaliter bij de kubistische stijlgenoten van twee decennia eerder zou hangen. Ook plaatst de gastcurator objecten uit de designcollectie tussen de beeldende kunst. Om de hoogtepunten kan hij nauwelijks heen, hoewel hij dat ook niet wilde. Blotkamp is gefascineerd en geïnteresseerd in minimaal een deel van die hoogtepunten. ‘Het zijn simpelweg mooie werken.’ Zijn eigen vondsten en voorkeuren komen in zogenaamde wisselzaaltjes: ruimtes waarin werken of stromingen tijdelijk worden uitgelicht. Een voorbeeld is die over prentkunst van onder meer Albrecht Dürer. Een andere wisselzaal is gewijd aan Kees Timmer, een Rotterdamse schilder die in 1993 een solo had in het museum, waarna het werk het depot niet meer uit is gekomen. Tot nu dus.

Blotkamp maakte in 2011 de tentoonstelling Dalí ontmoet Vermeer in het Mauritshuis, die hij zelf omschreef als ‘tamelijk associatief en gericht op het visuele’. Na vele overwegingen kwam de kunsthistoricus-kunstenaar in het Boijmans tot de conclusie dat een te associatief geënte presentatie het geheel te onnavolgbaar en onbegrijpelijk zou maken. Dus koos hij ervoor om elke zaal aan een specifieke periode toe te wijzen en ook gewoon netjes aan het begin te beginnen en van daaruit ritmische sprongetjes te maken. Zelf noemt hij het een ‘processie van Echternach’: drie stapjes naar voren, twee terug. En zo word je in elke zaal verrast door een volgende stroming, niet chronologisch doch wel coherent.