metropolis m

In Mannheim leek de aarde te rouwen. Waar op de wereldbol normaal gesproken de kleuren blauw en groen van aards leven getuigen, was nu alleen zwart te zien. En waar anders de vertrouwde omtrekken van continenten en de namen van landen zichtbaar zijn, zorgden kraters en handgeschreven woorden als ‘love’ voor verwarring. Thomas Zipp had in het voorjaar van 2007 deze donkere globe in de Kunsthalle Mannheim opgesteld. De zwarte planeet was de blikvanger op zijn solotentoonstelling: een grote totaalinstallatie met scheidingswanden, schilderijen, collages en beeldhouwwerken, met afbeeldingen van bergen aan de verre horizon en een doodshoofd, met gefotokopieerde, vervreemde portretten van mannen en grote, geabstraheerde dierenfiguren. Zipp imiteerde met laatstgenoemde figuren de sculpturen van de Duitse beeldhouwer Richard Haizmann, wiens werken door de nationaalsocialisten als entartet werden bestempeld. Op de muur stond bovendien in zwarte, doorgestreepte letters de naam ‘Keppler’. Wie werd daarmee bedoeld? Misschien de in 1630 gestorven astronoom Johannes Kepler, wiens naam echter met één p wordt geschreven? Zipp laat het, als zoveel zaken, in het ongewisse. Gezien het witte schijnsel van de neonkroonluchters, dat de ruimte onderdompelde in een kille schemering, zou je dit bijna letterlijk kunnen opvatten. Geschiedenis wordt hier niet voorgesteld als een lineair verloop van gebeurtenissen, dat elkaar aanstuurt, maar als een zich naast elkaar bevinden van tijden. Het onttrekt zich aan elke rationele verklaring.

Planet Caravan? Is There Life After Death? A Futuristic World Fair noemde de Berlijnse kunstenaar deze tentoonstelling, die veel in zich verenigde van wat voor zijn werk typerend is: de dominantie van grijs en zwart, het theatrale gebruik van licht, een beeldende combinatie van werken in verschillende artistieke disciplines, waarbij wordt verwezen naar de pop- en stripcultuur, de wetenschap en geschiedenis. Tot eind september is deze tentoonstelling enigszins aangepast in Mülheim an der Rühr te zien.

‘Mij interesseert vooral hoe veelzijdig Thomas Zipp met geschiedenis en kunstgeschiedenis omgaat, met welke lichtheid en met welke oprechte ironie hij totaal nieuwe vragen stelt’, zegt Beate Errnacora, directeur van het Kunstmuseum Mülheim an der Ruhr. In catalogi en recensies daarentegen, vallen vaak woorden als ‘griezelromantiek’, ‘nihilisme’ en ‘mystiek’. Zipps werken kunnen, zo lijkt het, heel goed dienen als een verrassende aansporing tot een hernieuwd zicht op de geschiedenis, maar net zo goed als een versluiering van feiten. Vanaf 7 september wil Zipp in De Appel een vergelijkbare, op de ruimte toegemeten installatie realiseren, met schilderijen, collages, sculpturen, gecompleteerd met een performance of een concert. Erg precies weet hij het nog niet als ik hem spreek in juni. Hij houdt alles open tot op het laatste moment.

‘Het werk van Thomas Zipp is posthistorisch’, zegt Ann Demeester, directeur van De Appel. ‘In de huidige paradoxale situatie waarin internet en een veelvoud van archieven de werkelijkheid transparanter als ooit maken, omdat de toegang tot feiten en gegevens zo makkelijk is, voelen de mensen zich tegelijkertijd machteloos omdat ze geen controle over deze “feitenstroom” hebben en deze niet kunnen interpreteren’, aldus Demeester. Zipps werk belichaamt ‘op zeer individuele wijze, dat geschiedenis niet eenduidig is en er altijd nog geheime en verstopte kennis is.’

Een buste van Cleopatra met levende kippen

Het atelier van Thomas Zipp ligt in een gerenoveerd fabriekscomplex in Noord-Berlijn, waar zich eveneens een arbeidsbureau, een artsencentrum, werkplaatsen en galeries bevinden, waaronder Zipps eigen galerie van Guido W. Baudach. Hij vindt dit naast elkaar bestaan van ambachten, kunst en zakelijke dienstverlening prettig, zegt de in 1966 in de wijnstad Heppenheim geboren kunstenaar in het zangerige accent van zijn Zuid-Hessische geboortestreek. De huur is laag, het atelier royaal, met plek voor een houtwerkplaats en een klein oefenhok. Zipp drumt. Voltooide werken zijn er op deze zomerdag niet te zien. Thomas Zipp plant, schetst en schildert in het atelier, maar de te tonen ensembles ontstaan pas na installatie op de tentoonstellingslocaties, zonder voorafgaand model. In zijn atelier plant hij de bizarre geschiedenissen van historische personages. Daarbij vertrouwt hij minder op concepten dan op zijn intuïtie: ‘Ik zoek welk beeld het beste bij een persoon past. Of ik vind er een, dat toepasselijk lijkt te zijn, en vraag me daarbij af wat voor persoon het eigenlijk geweest is’, vertelt de kunstenaar. ‘En vervolgens begint de vervreemding, totdat het klopt.’

Zipps werk is populair. Acht internationale galeries houden zich bezig met de verkoop van zijn werk. Zijn werken zijn opgenomen in de kunstverzameling van de Bondsrepubliek Duitsland, ze waren op de 4. berlin biënnale en in de overzichtstentoonstelling Made in Germany in Hannover te zien. Aldaar toont hij een schilderij waar atomaire stelsels boven een bergmeer zweven, gecombineerd met een serie mannentronies, die met strepen en opgeschilderde baarden onherkenbaar zijn gemaakt. Er staat ook de sculptuur The New Breed (2004), een afgeschreven donkerbruine overschilderde vrachtwagen van de brandweer uit de DDR. De laadbak is opgeklapt om ruimte te geven aan een verzilverde buste van Cleopatra. Zeven witte hennen kruipen door het stro.

Als het werk geheimzinnig en gesloten overkomt, is dat vanwege de manier waarop Thomas Zipp dingen combineert die logischerwijs niet bij elkaar horen. In zijn werk ligt de wereld uit zijn voegen. Zipp wantrouwt de modellen waarmee school en wetenschap de loop der dingen verklaren. Elke grote veronderstelling moet vroeg of laat wijken voor een ander, omdat niet alleen de kennis daarover is veranderd, maar ook de samenleving in haar geheel. Ooit dachten we daar anders over, maar inmiddels weten we dat niet de zon om de aarde draait, maar de aarde om de zon. Copernicus bewees het en Keppler verklaarde het. Het is de reden waarom Zipp ervoor kiest de grote mannen uit de wetenschap, de literatuur en religie af te beelden. Mannen, ‘die ideeën met een ongelofelijke draagwijdte hadden, maar die latere gevolgen en veranderingen van hun ontdekking niet konden overzien.’ Otto Hahn, de medeontdekker van de splitsing van de uraniumkern, bijvoorbeeld, of de hervormer Martin Luther.

Met zijn kanttekeningen voegt Zipp zich in de rij kunstenaars die zich kritisch tonen tegenover de verlichting, het rationalisme en de moderne tijd. Zij willen weten waarom de emancipatie van god, paus en koning niet alleen burgerrechten en democratie voortbrachten, maar ook wereldoorlogen en massavernietiging. Maar anders dan de kunstenaars, die de vraag of escapisme een alternatief biedt voor het vooruitgangsgeloof centraal stellen, zet Zipp in op de grote geesten die eerbied inboezemen. En anders dan bij onderzoekingen van revolutionaire ontwerpen uit de moderne en laatmoderne tijd, gaan Zipps werken niet over ideeën die concrete veranderingen tot doel hebben. Weliswaar staat de sculptuur The New Breed met brandweerauto en Cleopatra voor gevallen staten, maar het mensbeeld en de levensomstandigheden die ermee worden opgerakeld zijn weinig verheffend. Het werk gaat vooral over het contrast tussen de symbolen uit het verleden en de levende kippen die onaangedaan hier en nu heen en weer scharrelen. Je zou er bijna een getemde versie van de Phoenix in zien: ‘opgestaan uit de ruïnes’, zoals dat heette in het toenmalige volkslied uit de DDR.

De onverwachte, paradoxale combinatie van alledaagse objecten, waarmee Zipp zijn werk een magisch effect probeert mee te geven en het denken probeert te stimuleren, herinnert aan René Magritte. In werkelijkelijkheid is Zipp, die bij Thomas Bayrle studeerde aan de Städelschule in Frankfurt, een fan van het surrealisme, hoewel hij zich er ook met milde spot van distantieert. Zo heeft hij het schilderij Das Rendezvous der Freunde, Max Ernsts beroemde groepsportret van de surrealisten, in grijstonen bewerkt, een kaart van Groot-Brittannië toegevoegd en de gezichten van de afgebeelde kunstenaars vervangen door ervoor gehangen olieverfschilderijen met raadselachtige tronies. Zipp vereert het surrealisme en distantieert zich er tegelijkertijd van. De kunstenaar als medium van het onbewuste, zoals Max Ernst hem zag, mag dan wel verdrongen gevoelens en ideeën aan het licht brengen, dat wil nog niet zeggen dat een historisch concept zich makkelijk in de tegenwoordige tijd laat verplaatsen.

Zipps verwijzingen naar het surrealisme zijn niet zozeer een hommage, als wel een referentiekader voor zijn twijfel aan de geldigheid van op zichzelf logische wereldbeelden. Hij biedt niet zozeer een analyse van de moderne tijd, maar herinnert ons eraan dat niet alleen logica, maar ook het onbewuste opvattingen en veranderingen kan bewerkstelligen. ‘In de kunst uit de Tweede Wereldoorlog stond het menselijke zijn in het middelpunt’, zegt Zipp,’daarna kwam de zoektocht naar het nulpunt centraal te staan. Men dacht: we moeten helemaal van voren af aan beginnen.’ Maar het nulpunt bestaat niet. Steeds blijkt er iets, ooit, ergens aan vooraf te zijn gegaan. Kepler, Cleopatra, het al. Als geschiedenis zich zoals bij Zipp synchroon en dus naast elkaar in plaats van achter elkaar toont, doet de vraag naar de oorsprong er niet meer toe. Dan lijkt het alsof de geschiedenis zich niet laat beïnvloeden. De mens staat met verwondering te kijken naar wat hij aangericht heeft, zonder hoop erop het de volgende keer beter te doen.

In Hannover legden Zipps kippen elke dag eieren. Gevangen in een relict uit het Duitse staatsocialisme, en onder de ogen van Cleopatra, deden de kippen wat ze te doen hadden. Iets minder onverschilligheid tegenover de tekens van de geschiedenis was hartverwarmender geweest. Maar zoiets is bij kippen een vrome wens.

Thomas Zipp, Planet Caravan? Is there life after Death? A Futuristic World FairKunstmuseum Mülheim an der Ruhr in der Alten Post

Mülheim an der Ruhr

24 juni t/m 23 september 2007