Historisch besef
Historisch besef
Interview met de curatoren van Manifesta 5
Manifesta wordt elke editie weer opnieuw uitgevonden, waardoor de curatoren gedwongen zijn vertrouwd te raken met een geheel nieuwe locatie en een nieuwe organisatie.
Naar onze indruk is de politieke complexiteit van Baskenland enorm van invloed geweest op de ontwikkeling van Manifesta 5.
We zijn vooral geïnteresseerd in het ontdekken van andere manieren om de politieke realiteit te vertalen.
Op 11 juni opent Manifesta 5 haar deuren in het politiek beladen Baskische Donostia / San Sebastian. De curatoren Marta Kuzma en Massimiliano Gioni zeggen in volgende e-mail correspondentie dat ze hebben gekozen voor een tentoonstelling die afwijkt van de vorige edities van deze reizende biënnale, in die zin dat er niet alleen aan jonge kunst aandacht gegeven wordt. De jaren beginnen te tellen, het historisch besef van deze relatief jonge biënnale groeit.
Domeniek Ruyters: Manifesta heeft de ambitie anders te zijn dan alle andere biënnales. Deze ambitie is in de loop der jaren wel enigszins bijgesteld, maar nooit helemaal verdwenen. Wat zijn de mogelijkheden die jullie hebben en wat de beperkingen?
Marta Kuzma: ‘Misschien is het een vergissing om Manifesta als een biënnale te omschrijven. Die categorie van tentoonstelling wordt zo vaak geassocieerd met een regiogebonden selectie van kunstenaars. Ik geloof niet dat dat het doel van Manifesta is. Ik geloof zelfs dat Manifesta in het geheel geen regels heeft. Hoewel het wel een soort merk geworden is, is de schoonheid ervan dat je als curator volkomen vrij aan de slag kunt gaan. Manifesta wordt elke editie weer opnieuw uitgevonden, waardoor de curatoren gedwongen zijn vertrouwd te raken met een geheel nieuwe locatie en een nieuwe organisatie.’
Massimiliano Gioni: ‘We hebben in deze Manifesta geprobeerd los te komen van een strikt geografische representatie op zowel praktisch als theoretisch niveau. Dit betekent dat we Europa niet zijn rondgehold op zoek naar nieuwe kunstenaars. Het idee dat elke twee jaar een nieuwe golf kunstenaars moet opleveren is tenslotte alleen maar een bijproduct van de ambitie van curatoren en allerminst van kunst zelf. Dat is ook de reden waarom we dit keer geprobeerd hebben om in vergelijking met voorgaande edities van de Manifesta een duidelijkere overbrugging te bieden tussen meerdere generaties kunstenaars. Het goede van kunst is juist dat er geen houdbaarheidsdatum op zit. We hebben ook verschillende modellen ontwikkeld om onze ervaring van de hedendaagse kunst te beschrijven. Al vele jaren is geografie het leidende thema geweest en de subtekst van menige tentoonstelling en debat over kunst, voor ons is het echter tijd te beseffen dat er ook andere stimuli zijn, waar kunstenaars zich mee profileren, zoals psychologie, geschiedenis, intimiteit. Dit zijn aspecten van kunst die we te vaak zijn vergeten bloot te leggen in het werk van jonge en oudere kunstenaars.’
Er is geen twijfel over de politieke complexiteit van de regio. Hoe zijn jullie hiermee omgegaan? En is er in de tentoonstelling enige referentie aan het complexe politieke debat?
‘Een vrij simpel feit ten aanzien van San Sebastian diende als inspiratie: San Sebastian is een stad met twee namen die net zo bekend zijn: Donostia in Baskenland en San Sebastian in Spanje. Het is een tweetalige stad, een stad die gewend is aan complexiteit en verschillende manieren heeft om zaken uit dezelfde ruimte te beschrijven en te interpreteren. En het is de stad waar een van de oudste en in zeker opzicht meest vreemde talen gesproken wordt. We vonden het noodzakelijk werk van kunstenaars te vinden waar eenzelfde complexiteit van gezichtspunten in naar voren komt. Kunstenaars die een persoonlijke taal spreken, soms een vreemd idioom, en die niet onmiddellijk vertaalbaar of transparant willen zijn, maar zich liever richten op een zeker mysterie.’
‘Naar mijn indruk is de politieke complexiteit van Baskenland enorm van invloed geweest op de ontwikkeling van de Manifesta. Het was de stad die ons inzicht in de problematiek rondom de natiestaat in Europa heeft verscherpt en ons ertoe heeft aangezet de Manifesta te abstraheren van zijn sociale en politieke ervaring van alledag en een meer conceptueel kader voor het project te ontwikkelen, dat het geheel van enige afstand beziet.’
Kunnen jullie daar iets meer over zeggen?
‘Wij hebben het Berlage Instituut uitgenodigd om onderzoek te gaan doen in de regio en gelijk met hen is de Manifesta 5 begonnen aan zijn eigen research. Beide zijn in hun ontwikkeling gelijk op gegaan en dragen het idee uit dat architectuur een geschikte plek is voor het doen van voorstellen voor de toekomst van een bepaalde plaats. In geval van het Berlage Instituut is dat zelfs een zeer bepaalde plaats, de regio Pasaia. Het idee om het Berlage Instituut erbij te betrekken is ontstaan tijdens een gesprek met Winy Maas in Rotterdam. Toen wij het hadden over de complexiteiten van de stad, ontstond het inzicht dat San Sebastian in feite een bipolaire stad. We zagen ineens de noodzaak dit ook buiten de tentoonstelling te onderzoeken. Het Berlage Instituut leverde een interessant onderzoeksmodel en wij waren zeer geïnteresseerd in de tegenstelling tussen San Sebastian en zijn antithese, Pasaia. Onder de naam Office of Alternative Planning is het Berlage Instituut aan de slag gegaan en het is te danken aan Sebastian Khourian, die dean is op het Berlage Instituut, dat er een model is ontwikkeld waarin tal van barrières genomen konden worden en gewerkt is aan een onderzoek hoe cultuur kan bijdragen aan de ontwikkeling van een stad op elementair niveau.’
‘Een reden voor deze functionele duiding van de stad is dat we vonden dat als we het debat over politiek echt wilden betreden, we dat het beste konden doen door iets heel specifieks te doen. Berlage Instituut heeft zich actief ingezet in discussies met stedenbouwkundigen en ambtenaren op stadhuis, om te proberen te komen tot een reële schets van mogelijke scenario’s voor de toekomst van de regio. Praktisch gezien, en vanuit het oogpunt van de tentoonstelling zelf en de ervaring van de bezoekers, betekent dit een uitbreiding van de tentoonstelling tot buiten San Sebastian, tot naburige gemeenten, om zo voorbij te gaan aan de stereotypen van het mooie, ansichtkaartenstadje, of juist het tegenovergestelde, een regio die zich in een politieke draaikolk bevindt. Het betekent ook dat we een poging hebben ondernomen iets in het gebied achter te laten, voor na de tentoonstelling. We nemen deel aan de restauratie van twee gebouwen in Pasaia, die hopelijk gaan functioneren als pilot projects voor de hernieuwing van het gebied met de hulp van cultuur en hedendaagse kunst. In de tentoonstelling zal Berlage, zoals ze het zelf noemen, prototypical interventions tonen die betrekking hebben op de verschillende gebieden rond Pasaia.’
Wat zijn de belangrijkste criteria voor jullie selectie van kunstenaars?
‘We wilden niet aan komen zetten met de gebruikelijke stereotypen over politiek, lokale en globale dialectiek, die al jaren de kunst domineren. We waren vooral geïnteresseerd in het ontdekken van andere manieren om de politieke realiteit te vertalen. Ik zeg niet dat we op zoek zijn gegaan naar kunstenaars die zich in het geheel niet in politiek interesseren, maar we hebben geprobeerd kunstenaars te zoeken die op een meer metaforische wijze zich uitdrukken, die zich op het heden richten in zeer persoonlijke talen. Juist op een plek waar je zo gemakkelijk politiek ingekaderd wordt, ontdekken kunstenaars de kracht van het ambigue. Ze ontwerpen een vrije ruimte door terug te vallen op meer cryptische tekens en talen.’
‘Het is werk die het midden houdt tussen dissonantie en spanning, rationaliteit en irrationaliteit, constructie en expressie. Kunst die daarmee op een meer afstandelijke manier aan de polemische politieke realiteit van San Sebastian refereert. Overigens heeft de selectie zich gaandeweg ontwikkeld, na uitgebreide research en tal van discussies. Ik herinner me dat Massimiliano en ik bijna tegelijkertijd aan Bas Jan Ader dachten, I am too Sad Too Tell you, en de Falling-serie. De tegenstelling van dergelijk emotioneel werk met het rationele zit in de hele expositie.’
Wat zijn de belangrijkste ontwikkelingen in de kunst die jullie willen signaleren?
MG:‘We hebben een tendens bespeurd op een meer particuliere manier te reflecteren op de wereld en het heden– als een ruimte voor persoonlijke herinneringen, historische trauma’s, collectieve herinneringen en intieme, idiosyncratische micro-universa samenkomen.’
Neemt de tentoonstelling ook een ethische positie in, zoals Documenta 11?
‘Er heerst momenteel in de kunst een overtuiging dat een ethisch discours rondom kunst meer legitiem is dan enig ander model of ervaring, ook al is het misschien maar een veronderstelling. Ik wil niet te idealistisch of romantisch klinken, maar de geschiedenis van kunst zit vol van ethische, zelfs revolutionaire momenten en spanningen die zijn gebeurd in het domein van de esthetiek, niet in dat van de politiek. Wat is ethischer: het surrealisme dat een opening naar het irrationalisme eiste, naar verlangen en poëzie, of dat wat de traditionele linkse voorhoede adviseert als vorm van realisme? Ik denk dat Documenta 11 de kracht en het lef had om vele belangwekkende kwesties die onze werkelijkheid en de wereld om ons heen betreffen ter sprake te brengen. Maar ik denk niet dat de curatoren en de kunstenaars in Documenta 11 ooit hun visies tot norm hebben willen verheffen.’
MK: ‘Ik moet nu direct denken aan Larence Wiener’s werk Ethics and Aesthetics make for the start of a very bad day. We werken hier in het Spanje van na 11 maart, toen dat wat ethisch leek een ware stille revolutie doormaakte. Misschien proberen wij daarom wat meer bescheiden te zijn.’
Wanneer zijn jullie tevreden met het resultaat? Wat willen jullie vooral verhelderen?
‘Het is niet onze bedoeling om helder te zijn, maar eerder om verschillende manieren van werken en constellaties te bieden, die in essentie verwarrend zijn en wellicht een gedachte achteraf bezorgen. In die zin zijn we niet uit op een definitief resultaat, maar willen we de mogelijkheden als gegeven door de Manifesta open houden, voor de stad en de kunstenaars zelf.
‘Weet je dat we Lawrence Weiner gevraagd hebben een titel voor de tentoonstelling te verzinnen? Hij stelde de zin voor: WITH ALL DUE INTENT. Ik denk dat de bezoekers zich zullen realiseren dat de tentoonstelling gemaakt is CON TODA LA INTENCION, zoals het in het Spaans klinkt. Dat lijkt me een goede start.’
Manifesta 5 in Donostia / San Sebastian is geopend van 11 juni tot en met 30 september 2004
Manifesta 5 in Donostia / San Sebastian is geopend van 11 juni tot en met 30 september 2004
Domeniek Ruyters
is hoofdredacteur van Metropolis M