metropolis m

Bij binnenkomst in het pand aan de Pauwstraat in Utrecht word ik begroet door het metershoge Chart for the Usership of the Land (2022). Het werk omvat vijf strakke, witte banieren met aan weerszijden één vetgedrukte zin in het Arabisch en Engels, tegen een achtergrond van fijne, grillige zwarte lijnen die doen denken aan een seismische kaart.Terwijl ik mijn jas uittrek, lees ik alvast vluchtig enkele teksten: ‘The land shall not be built’, ‘The land shall only be passed on for usership’ en ‘The land shall not be inherited’.Het leest bijna als een manifest, waarmee het meteen een prelude vormt op de tentoonstelling. De tijd van vragen is voorbij, hier wordt opgeëist: het land is van niemand en tegelijkertijd van iedereen.

Ik ontmoet Marwa Arsanios en Wietske Maas (convener onderzoek & publicaties bij BAK) in het auditorium. Ze zijn nog aan het bijkomen van de openingsavond. Ook vandaag hebben ze een uitgebreid programma voor de boeg en straks willen ze nog de demonstratie – het is 8 maart, Internationale Vrouwendag – op Justitiaplein in Utrecht bijwonen. Morgen gaan ze weer terug naar Berlijn, de stad waar Arsanios en Maas allebei (gedeeltelijk) wonen en werken.

Een aanzet tot iets anders

Maas vertelt dat ze de vierde film uit de serie Who Is Afraid of Ideology? zag op documenta fifteen in 2022: ‘Dat was het moment waarop we besloten een tentoonstelling van Arsanios’ werk te organiseren.’ Het werd echter al snel meer dan dat. Arsanios: ‘Vaak ontbreekt er iets van je werkpraktijk bij een presentatie, maar hier is dat niet het geval.’ Ze vervolgt: ‘Ik beschouw mijn werk als een manier om ruimte te scheppen voor de samenkomst van mensen en de verschillende theoretische en praktische invalshoeken die zij met zich meebrengen. Dat wil niet zeggen dat ik niet geïnteresseerd ben in kunst an sich, het tegendeel is waar, maar ik zie het als een prompt voor iets anders.’ Naast de tentoonstelling, besloten de makers uiteindelijk ook leesgroepen te organiseren in Rotterdam, Berlijn en Amman, en af te sluiten met een conventie in Utrecht.

Elk van deze drie ‘hoofdstukken’ is een integraal onderdeel van Usufructuaries of earth en past bij de richting die BAK reeds jaren geleden heeft ingezet, waarbij er niet alleen ruimte wordt geboden aan politiek-gemotiveerde kunst, maar ook aan onderzoek en discursieve praktijken. Met als belangrijkste inzet bestaande ideeën rondom macht en hiërarchie actief te ontmantelen en te vervangen door methoden die grassroots-denken en meerstemmigheid stimuleren. Dat vergt veel inzet van alle deelnemende partijen.

Niet alleen van het instituut, Arsanios en de groepen met wie zij samenwerkt, maar ook van de bezoeker. Niet voor niets liggen midden in de tentoonstelling, verspreid over verschillende ‘lees-bekijkplateaus’, publicaties van denkers verwant aan Arsanios’ onderzoek. Het lezen van deze theoretische stukken vraagt echter om een ander soort concentratie dan het ondergaan van Arsanios’ documentaire-achtige werk, dat bij vlagen ook zeer theoretisch is, maar meestal vanuit een persoonlijk narratief vertrekt en focust op bestaande praxis. Wel vormen de publicaties bij elkaar een interessante leeslijst en geven ze een subtiele inkijk in het discours waarin de kunstenaar zich begeeft.

Usufruct/usufructuary/usufructuaries

De titel van het project roept een vaag gevoel van herkenning bij mij op, maar ik kan de woorden niet helemaal plaatsen. Waarschijnlijk ben ik hierin niet alleen, want Maria Hlavajova, de artistiek directeur van BAK, stond tijdens de opening van de tentoonstelling ook stil bij de titel. De term usufruct blijkt afgeleid van het Latijnse ‘usus et fructus’, dat ‘gebruik van de vruchten’ betekent. Het is een begrip dat binnen onze moderne ‘bourgeois’-opvatting van eigendom vooral wordt gebruikt binnen het zakelijk recht en een relatie tussen bezit en gebruik veronderstelt. Voor Maas verbeeldt de term ook een toevluchtsoord (sanctuary) in haar eufonische gelijkenis: ‘Wellicht zijn het schuilplaatsen buiten het regime van eigendom. Ik denk ook dat Marwa’s werk hiernaar verwijst, wanneer zij kijkt naar plekken van microverzet.’ En dan is er natuurlijk de verwijzing naar Frantz Fanons Wretched of the Earth(1961) waarin hij de verworpenen der aarde oproept een vuist te maken tegen het dominante, onderdrukkende regime.

Arsanios deed zelf al langer onderzoek naar de Arabische begrippen mashaa en waqf, dat in feite vormen van vruchtgebruik zijn: ‘Problematisch aan het begrip usufruct, is dat het onlosmakelijk verbonden is aan specifieke connotaties rondom eigendom, waardoor we ons nauwelijks een andere relatie kunnen voorstellen.’ En dat is juist wat er met dit project wordt beoogd: het wil een kritisch begrip van de hedendaagse notie van aarde en land voorstellen door het begrip usufruct te ontleden en verbeelden.

Dat doet Arsanios in de eerste plaats door de gebruikers ervan voorop te stellen, de usufructuaries, bewust in meervoud. Het is geen verrassing dat ze de camera graag richt op gemeenschappen die al een andere verhouding tot het land hebben: door het te registreren, komt ‘het anders’ voorstellen steeds dichterbij. Ze toont zich daarbij bewust van de manier waarop ze registreert en houdt de kijker hierin ook bij de les. Zo heeft ze in meerdere van haar films shots van haar eigen camera in het landschap opgenomen, en wisselt ze verstilde, langeafstandsbeelden af met hand-held camerawerk.

Ruimte bieden aan het collectief laten ontstaan van werk, ideevorming en sociale actie is een van de doelstellingen van Arsanios, waarbij kunst als vliegwiel kan fungeren: ‘Ik denk meer in termen van samenkomst en hoe we verschillende mensen bij elkaar kunnen brengen – ieder vanuit zijn eigen achtergrond, positie en lokaliteit – die aan soortgelijke politieke doelen werken. Er zijn veel denkers en makers die zich momenteel met vraagstukken rondom de relatie tussen land, gebruik en eigendom bezighouden. Zij doen dat vanuit een anti-koloniaal perspectief met als doel deze relatie, die ons is opgelegd, om te keren door het idee van eigendom ter discussie te stellen en in sommige gevallen te verwerpen. Op deze manier kan tegenwicht geboden worden aan het kapitalistische systeem dat de aarde uitput.’ Arsanios merkt daarbij op dat deze strijd geen recente ontwikkeling is: ‘Het gaat om bestaande praktijken die reeds voor de moderne revolutie werden toegepast. Er zijn zoveel pogingen gedaan deze vormen van verzet uit te wissen, en ondanks dat alles bestaan ze nog.’

Who Is Afraid of Ideology?

In het vierdelige videowerk Who Is Afraid of Ideology? staan enkele verzetspraktijken centraal die diepgeworteld zijn in het dagelijks leven in respectievelijk Koerdistan, Syrië, Colombia en Libanon. Het eerste deel filmde Arsanios – die zelf ook vaak in haar video’s aanwezig is, soms fysiek in beeld, soms als voice-over – in de koelte van de bergen van Koerdistan. Tegen de achtergrond van gestileerde beelden van het besneeuwde, kale landschap, horen en zien we flarden van gesprekken die de kunstenaar voerde met leden van de Koerdische vrouwenbeweging. De snapshots van botanische tekeningen in de film laten zien dat ecologie en feminisme meer met elkaar gemeen hebben dan je in eerste instantie zou denken: plant en mens tonen zich weerbaar en laten hun veerkracht zien in hun strijd om bestaan. Een van de protagonisten in de film horen we mijmeren over haar voorouders: ‘They sing songs to the mountains, not about the mountains. It’s more a comradeship, a friendship, rather than an alliance.’ Binnen ons antropocentrische wereldbeeld zou je haast vergeten dat we gebruikers van de aarde moeten opvatten als het collectief van álle levensvormen op aarde.

De video-installaties in de tentoonstelling worden omringd door prints, zeefdrukken, tekeningen, borduurwerk en schaalmodellen. Deze werken zijn een waardevolle aanvulling op de films en zijn, passend bij Arsanios’ werkwijze, vaak in samenwerking met de in beeld gebrachte groepen en gemeenschappen gemaakt. Het meest krachtig is de hoopvolle stem die doorklinkt in Resilient weeds (2016), een serie fijnzinnige tekeningen van planten en dieren die de giftigheid van Beiroets afvalcrisis hebben overleefd. In de grote, open ruimte van BAK dwingen de portretten ondanks hun kleine formaat een bepaalde aanwezigheid op.

Waar de eerste drie delen van Who Is Afraid of Ideology? zich richten op het in kaart brengen van een bestaande praktijk, zien we in deel vier (met de veelzeggende titel Reverse Shot) een meer speculatieve verhaallijn ontvouwen.Daar waar de eerdere delen meer beschouwend van aard zijn, neemt Arsanios in dit deel stelliger positie in. Ze legt ons niets op, maar maakt spitsvondig gebruik van taal, beeld en geluid om de kijker mee te krijgen. Met de openingstekst ‘Let’s imagine a land that wishes to separate from the private property regime.(…) A land beyond ownership’, zuigt Arsanios de kijker binnen in een sprookjesachtige wereld waarin de aarde het heft in eigen hand neemt. De kijker confronteert ze afwisselend met beelden van een geanimeerd landschap voorzien van een sciencefictionachtige soundscape, en ‘echte’ landschappen en de natuurlijke geluiden die daarbij horen.

De film suggereert dat enkel een ‘seismische verschuiving’ ervoor kan zorgen dat landen en grote gebieden losgekoppeld kunnen van hun status als eigendom. Interessant is het driegesprek halverwege de film, die de innerlijke verdeeldheid van de mens verbeeldt: een gesprek dat laveert tussen hoop en scepsis. Die meerstemmigheid is cruciaal en laat zien dat het voorstel geen sprookje is. Arsanios biedt geen kant-en-klare antwoorden met haar werk, maar helpt ons op weg in het gezamenlijk voorstellen van een andere wereld: ‘Kunst kan het startpunt zijn van een andere verbeelding.’ Een verbeelding die realiteit kan worden, realiseer ik mij wanneer ik langs de banieren weer naar buiten loop.