metropolis m

In Ttéia 1, C (Web) (1976–2002/2011) van de Braziliaanse Lygia Pape (1927-2004), dat in 2009 een prominente plek kreeg op de Biënnale van Venetië, komen diverse aspecten van haar omvangrijke oeuvre samen. Een web van diagonaal en verticaal gespannen gouden snaren, die voortdurend uit elkaar lijken voort te komen en in elkaar verdwijnen, verbeeldt een netwerk van verbindingen waarin de toeschouwer het onderscheid tussen zichzelf en het kunstwerk verliest. Ttéia 1, C (Web) is de culminatie van eerdere verkenningen van vorm, emotie, sensatie en de fysieke en sociale ruimte, die het werk van Pape kenmerken.

Papes invloed op de Braziliaanse kunst uit de twintigste eeuw is van niet te onderschatten belang. Zij was een van de mede-oprichters van het Neo-concretisme, een belangrijk beginpunt van de hedendaagse kunst in Brazilië. Neo-concretisme is ontstaan als reactie op de Europese (abstracte) kunst. De beweging verwierp het overheersende idee van geometrische abstractie als een puur wetenschappelijke traditie en vermengde het met een voorliefde voor het sensuele en het alledaagse. De schilderijen van Pape uit de periode 1954–57 die in de tentoonstelling Magnetized Space zijn opgenomen, tonen duidelijke overeenkomsten met De Stijl, het Russische constructivisme en het suprematisme. Wel geven ze een meer gespannen dynamiek weer. De lijnen en abstracte vormen dagen elkaar uit binnen de ruimte van het canvas, zij richten zich op als frisse en soms naïeve constructies die ieder moment uit elkaar lijken te spatten. In andere werken zijn de vormen welhaast onzichtbaar. Zij vervagen op het witte doek, waardoor de relatie tussen voor- en achtergrond niet langer vastgesteld kan worden. Pages vroege werk, waaronder ook een serie houtsneden, valt samen met het moderniseringsproces dat Brazilië doormaakte in de jaren vijftig, met de bouw en oprichting van de huidige hoofdstad Brasilia als hoogtepunt.

Op monitors in de voorruimte van de Serpentine Gallery zijn performances te zien, die uiting geven aan Papes groeiende politieke en sociale engagement in de jaren zestig en zeventig. Met werken als O ovo (The Egg) (1967) en Trio do embalo maluco (Crazy Rocking Trio) (1968) toonde de kunstenaar haar onvrede met de toenemende onderdrukking door de politieke elite. De performance Divisor (Divider) in Rio de Janeiro in 1967, waarbij slechts de hoofden van een grote groep mensen zichtbaar zijn door de gaten van een wit laken, getuigt van Papes geloof in de mogelijkheid om mensen te verenigen. Aan de andere kant is deze eenheid een poëtisch symbool voor onderdrukking, het verlies van individuele autonomie en de strijd van de Braziliaanse bevolking in die periode. Papes latere filmwerken verkennen politieke actie door middel van lichamelijkheid en het abjecte. Eat Me (1975) neemt het onderscheid tussen vrouwelijkheid en mannelijkheid op de schop door het buitenproportioneel uitvergroten van een zwaar bebaarde vrouwenmond. Het patriarchaat en de verschillen die door deze sociale orde worden gereproduceerd worden door deze bevreemdende uitvergroting bekritiseerd; van zo dichtbij lijkt verschil niet te kunnen bestaan.

Lygia Pape omschreef haar eigen werk als circulair in plaats van lineair. De media die zij hanteert zijn duidelijk ondergeschikt aan het effect dat zij wilde bewerkstelligen. Pape wilde bovenal de tweedeling tussen toeschouwer en kunstenaar ongeldig maken door – zoals de tentoonstellingstitel suggereert – een ‘magnetische ruimte’ te creëren, waarbij de posities van de maker en de toeschouwer inwisselbaar zijn. De tentoonstelling slaagt er goed in om de veelheid en rijkdom van het oeuvre van Pape over te brengen, maar de opstelling van de werken is zeer statisch en bovendien in categorieën als periode of medium ingericht. Hiermee gaat ook de specifieke politieke boodschap van veel van haar werk verloren. Het resultaat is een klassieke overzichtstentoonstelling, een keurig gecatalogiseerd geheel. Dat Papes werken niet passen in een dergelijk keurslijf, is de grootst mogelijke lof die deze kunstenaar kan worden toegekend.

Hendrik Folkerts, kunsthistoricus en curator Public Program bij het Stedelijk Museum in Amsterdam