Naar een technologisch burgerschap
In februari opent in een voormalige gevangeniscomplex aan het Wolvenplein in Utrecht de tentoonstelling Hacking Habitat die is samengesteld door Ine Gevers. Net als haar eerdere manifestaties Niet Normaal (2009) en Ja Natuurlijk (2013) is deze gebouwd rondom een brede maatschappelijke kwestie, die op allerlei fronten aan de orde wordt gesteld. Een gesprek met Gevers in een isoleercel over de noodzaak ons leven te hacken.
Thema's
Hacking Habitat klinkt als het verbeteren en heroveren van onze leefomgeving door inventieve en soms illegale handelingen. Klopt dat?
‘De manifestatie gaat over hoe technologische systemen ons gijzelen en hoe daaraan te ontkomen. Beide kanten van de medaille komen aan bod. Hoe kan je opnieuw naar die verhouding tussen controle en onzichtbaarheid, vrijheidsbeperking en vrijheid kijken? Zij zouden elkaar in balans moeten houden, maar het evenwicht is helaas zoek. Het is geen verhaal dat tegen technologie is, het gaat over machtsrelaties waarbij technologie van belang is. Als we de internetscepticus Evgeny Morozov mogen geloven dan creëren de usual suspects als Google, Facebook en andere multinationals situaties die we kunnen omschrijven als een soort technologisch communisme. Hacking Habitat is niet zo somber en probeert nieuwe vormen van verzet en activisme in de samenleving zichtbaar te maken.’
Het begrip technologie is zo veelomvattend dat we niet kunnen zeggen wat het exact inhoudt. We denken misschien meteen aan sociale media, maar twintig of honderd jaar geleden werd er ook over technologie gesproken.
‘Taal is technologie. Tijd is ook een goed voorbeeld. Dit systeem is zo geïntegreerd in ons leven dat we er amper bij stilstaan. Met Hacking Habitat gaan we in op de beperkte definitie van technologie: de meer recente, onzichtbare technologieën die onderwerp zijn van huidige politieke discussies, zoals surveillance.’
Er bestaan smartphone-applicaties waarmee je je gezondheid kunt verbeteren, zoals hartslag- en slaapmeters. Als we komen te spreken over gezondheidszorg en technologie zijn dat soort levensreddende mogelijkheden meteen evident. Dat is een ander geluid dan het doemdenken waarin beargumenteerd wordt dat technologie ons leven overneemt, dat we voortdurend in de gaten worden gehouden.
‘Ja, dat klopt. Dat is de paradox van technologie. Of, eigenlijk de paradox van het gebruik van technologie. Het probleem is dat de hoogwaardige technologie en de data die het oplevert niet van iedereen is, maar in handen zijn van enkele machtige corporaties. Het probleem is niet de technologie zelf, maar het bezit ervan. Hacking Habitat stelt dat technologie democratischer moet worden. Dit geldt net zo goed voor technologie in de gezondheidszorg als voor internet en sociale media, waarvan we dachten dat het democratiserende kwaliteiten bezat.’
In de laatste drie jaar is het geloof dat internet democratiserend werkt –door toedoen van Wikileaks en Edward Snowden – verdampt. Tijdens de Arabische Lente die eind 2010 begon werd er nog hoopvol gesproken over protestvormen die door nieuwe technologie mogelijk zouden zijn.
‘Ja, precies! Kunstenaar Hendrik van Leeuwen heeft voor Hacking Habitat iBeacons geïnstalleerd. Deze apparaatjes sturen reclameboodschappen uit naar de directe omgeving, maar ze werden ook gebruikt in Egypte tijdens de revolutie. Hendrik hackt deze apparaatjes zodat deze kunnen zenden en ontvangen en veiliger zijn voor gebruik: ze slaan geen gegevens op in een cloud. Lang niet iedereen is in staat grip te krijgen op nieuwe informatiesystemen. Laat staan dat mensen bewust zijn van de vormen van onzichtbaar geweld die hen worden aangedaan. In de tentoonstelling willen we onzichtbare vormen van geweld zichtbaar maken, met kunstenaars, auteurs en zeker ook met mensen die hard tegen systemen aanlopen.’
Hacken grenst aan activisme, aan burgerlijke ongehoorzaamheid en illegale activiteiten. Hoe beïnvloedt dit de samenstelling van de tentoonstelling? Hebben kunstenaars een verleden als activist, is de tentoonstelling te hacken?
‘Er zitten kunstenaars in de tentoonstelling die naar activisme neigen, maar de samenstelling is bepaald door mijn affiniteit met de kunstenaar. Ik ben geïnteresseerd in vormen van kunst die niet braaf binnen de symbolische wereld blijven. Ik zoek altijd naar kunstenaars die niet te politiek of te politiek correct zijn, maar proberen grenzen op te rekken. Dat kan nog steeds zeer poëtische kunst zijn, of kunst die speelt met de ervaring.’
De tentoonstelling probeert mensen aan te zetten controle over hun eigen leven terug te winnen. Creëert deze activering van de bezoeker als technologisch ontwikkelde burger spanning tussen de sociale en artistieke doelstellingen?
‘Tijdens de Life Hack marathons hebben we naast lezingen kleine werkgroepen georganiseerd met kunstenaars, de Nationale Ombudsman en mensen die tegen allerlei problemen aanlopen. Iedere keer weer was de samenwerking fantastisch. Deze marathons zijn als het ophalen van “menselijke munitie”: medestanders, klokkenluiders, mensen met problemen die proberen om dingen samen anders te doen. Kleine schaal, bottom-up. In de tentoonstelling komt dit open podium terug, om de tentoonstelling te hacken.’
Allerlei activistische instrumenten worden uiteindelijk toch onderworpen aan controle. Neem de bitcoin: oorspronkelijk bedoeld om valuta en daarmee controle door de staat te omzeilen, is het nu een wettelijk betaalmiddel dat digitaal te controleren is. We kunnen met nieuwe uitvindingen proberen dingen in eigen beheer te nemen, maar vroeg of laat volgt er toch een manier van controle. En, met het veranderende politieke klimaat in Europa lijkt het steeds moeilijker je eraan te onttrekken.
‘Het is zorgwekkend. Uiteindelijk gaat het erom hoe we op een menselijke manier met elkaar, inclusief alle technologische apparatuur, om kunnen gaan. We werken samen met de Duitse kunstenaarsgroep Zentrum für Politische Schönheit. Zij hebben als slogan “menselijkheid als wapen”. Dat inspireert me.’
Wat betekent menselijkheid voor burgerschap?
‘Burgerrechten hebben te maken met een economische positie. Dat geldt voor immigranten, maar ook voor mensen die al staatsburger zijn. Het is nog maar de vraag of je als burger gezien wordt als je geen economische bijdrage kunt leveren. Zelfs de burgerrechten staan voortdurend op de tocht. David Graeber stelt dat op elk moment van de dag je onlinegedrag wordt geanalyseerd en wordt bepaald wie een goed burger is.’
Dat is een raar besef, dat de staat zelf het burgerschap uitholt.
‘Ja, en je hoeft maar een keer met de Nationale Ombudsman te spreken om je te realiseren wat dat betekent.’
Hacking Habitat
Wolvenplein 36, Utrecht
26.02 t/m 06.06.2016
Deelnemende kunstenaars o.a.: Ali Kazma, Angelica Mesiti, Circus Engelbregt, Claire Fontaine, Dries Verhoeven, Everlyn Nicodemus, Fernando Sánchez Castillo, Forensic Architecture, Halil Altindere, Laura Kurgan, Melanie Bonajo, Paul Alberts, Tehching Hsieh, Timo Arnall, William Kentridge, Zentrum für Politische Schönheit
Joram Kraaijeveld
is curator, docent en schrijver en zet zich als zodanig in voor de positie van de kunstenaar in en de waarde van de kunsten voor de samenleving. Hij werkt aan actieve vormen van solidariteit binnen en buiten de kunsten
