metropolis m

De eerste indruk van Teheran – een wonderlijke mix van Perzische, Euraziatische en modernistische invloeden – wordt vooral bepaald door huizenhoge portretten van de religieuze leiders. Het verbaast niet dat de onafhankelijke kunstscene zich hier onttrekt aan de openbaarheid. Toch weerhouden de door het regime opgelegde beperkingen kunstenaars en curatoren er niet van om onderwerpen aan de orde te stellen die de kern raken van de politiek-maatschappelijke situatie in Iran en de omringende regio. Ze zijn bijzonder goed geïnformeerd, connected, en weten in toenemende mate de aandacht van de internationale kunstwereld op zich te vestigen.

Een van de eerste dingen die kunstenaar Mohammad Eskandari zegt als ik zijn atelier bezoek is dat ‘je je moet verhouden tot de situatie’. Eskandari komt uit een kunstenaarsfamilie. Hij werkt sinds enige jaren met de goed aangeschreven Aaran Gallery en stelt internationaal tentoon: binnenkort in Antwerpen in een galerie die hem via Facebook heeft benaderd. Eskandari citeert in zijn schilderijen klassieke meesterwerken van Géricault en Delacroix, hij geeft de sociaal-gerelateerde voorstellingen of titels een twist, maar doet geen directe uitspraken. Hij is vooral uit op een ‘goed’ schilderij, eenduidig politieke kunst vindt hij oninteressant. Het is een opvatting die ik vaker tegenkom. In het circuit leeft een diep besef van de eigen geschiedenis die wordt getekend door overheersing, inmenging en inmiddels bijna vier decennia Islamitisch bewind. In dat licht wordt de rijke artistieke en intellectuele traditie beschouwd als een voortgaande (Perzische) lijn. Ook Mohammad benadrukt de veerkracht van die lange artistieke traditie, waarin de uiteenlopende invloeden – al dan niet van buiten – steeds eigen zijn gemaakt.

‘Culturele invasie bestaat niet’, zegt ook Nazila Noebashari, die in 2008 Aaran Gallery opende. Ze werd in de eerste jaren onder de conservatieve Ahmadinejad voortdurend geïnspecteerd en sporadisch gedwongen om een tentoonstelling te sluiten, maar recentelijk opende ze naast de galerie een nieuwe projectruimte. Noebashari stelde in 2012 de groepstentoonstelling America the Beautiful samen omtrent beeldvorming. ‘Dat ging niet over Amerika’, zegt ze, ‘het ging over ons en onze aannames.’ Als ik doorvraag over de beperkingen – sinds 2013, onder Rohani, is er overigens meer speelruimte – reageert ze licht geïrriteerd: ‘Wat verborgen blijft is niet belangrijk. Het gaat erom wat zichtbaar wordt gemaakt.’

Kunstenaar en curator Behrang Samadzadegan maakte in 2015 Less is More, een tentoonstelling met werk van drie generaties Iraanse kunstenaars.1 ‘Iraanse kunst die gebruik maakt van minimale beeldmiddelen wordt te snel opgevat als minimal art’, betoogt hij in het begeleidende essay. ‘Storytelling en het gebruik van metaforen liggen diep verankerd in de Iraanse cultuur’, benadrukt hij als ik hem spreek. Ook werk dat zich minimal voordoet, heeft vaak een narratieve strekking. Juist dat wat wordt weggelaten in een bepaalde context heeft betekenis. Het is alleen leesbaar in het licht van de traditie en de actuele situatie. Of de strategie van deze ‘narrators of elimination’ ook een vorm van zelfcensuur is, blijft in het midden.

Meer en minder openbaar

In juni is het ramadan in Teheran en veel kunstplekken sluiten voor de zomer, zoals Ab/Anbar, Lajevardi Foundation, Azad Art Gallery, Emkan en O Gallery. Ook ‘Sazmanab is on break’, vermeldt de website. Sazmanab is een gewaardeerd initiatief met internationale bekendheid. De site biedt een voorproefje van de reflectieve manier waarop ook hier onderwerpen als ’translating the other’ en ‘historical memory’ geadresseerd worden in een programmering die bestaat uit tentoonstellingen, performances, lezingen en publicaties. Initiator en kunstenaar Sohrab Kashani vertelt dat Metaphor and Politics: The Tehran Retrospective of Harun Farocki uit 2015 voorlopig de laatste tentoonstelling was. Het is de non-profit-insteek die hem opbreekt. Sazmanab was van meet af aan gericht op lokale en internationale samenwerking, Kashani’s residentieprogramma was het eerste in Iran. Vanaf 2011 organiseerde het platform jaarlijks het Tehran Video Forum en het produceerde drie opeenvolgende jaren Sazmanab TV. Waar Nazila Noebashari opmerkte dat het in Teheran ontbreekt aan goede kunstkritiek, toont Kashani’s situatie een pijnlijk gebrek aan middelen voor een onafhankelijke plek zonder commerciële grondslag.

Ook Tehran Museum of Contemporary Art (TMoCA) is belangrijk binnen het circuit. In potentie, want hoewel het de belangrijkste verzameling westerse kunst buiten de VS en Europa huisvest wordt die nauwelijks getoond. Het programma is onderwerp van discussie omdat het zich te weinig zou richten op wat er gaande is. Deze zomer was Karnameh Visual Culture of Iranian Children 1950-1980 te zien, een tentoonstelling over het effect van de verschillende invloedsferen in Iran op de visuele cultuur voor kinderen. Tussen de vele illustraties en films springt de artistieke kwaliteit van Farshid Mesghali en Abbas Kiarostami eruit. In de late jaren zestig wist het Institute for Intellectual Development of Children bijzondere kunstenaars aan zich te binden. Opvallend is dat die periode wordt gezien als té intellectueel, terwijl ik in de tentoonstelling iets anders lees. In gesprek met curator Ali Bakhtiari weerspreekt hij mijn suggestie van verholen kritiek. ‘Dat is helemaal niet productief’, zegt hij. Belangrijk is dat het breed getrokken concept ‘propaganda’, de ruime tijdspanne en context het mogelijk maken om met kritische ogen te kijken naar het getoonde materiaal. Zou er al sprake zijn van een onuitgesproken tentoonstellingsstrategie, dan betreft die het tonen van de onzichtbare geschiedenis en het voorstellen van archivering als een museale taak, volgens hem. Dat was de reden het onderzoeksproject in TMoCA te willen presenteren.

In de gesprekken vallen begrippen als ‘cultural invasion’ en ‘self-orientalisation’ op. Er tekent zich duidelijk een identiteitsdiscours af. Dat is verrassend te noemen in een cultuur waar cartoonisten en filmers regelmatig in botsing komen met de Iraanse machthebbers, en ook muzikanten en theatermakers in hun werk belemmerd worden. Het discours speelt zich dan ook niet echt openlijk af. Buiten de eigen kring wordt nauwelijks bekendheid gegeven aan de vele openingen en performances, geen enkele tentoonstellingsruimte grenst aan de straat en de websites zijn niet in Farsi maar Engelstalig.

Daarbij is de taal van de beeldende kunst niet eenduidig; subtiliteit wordt hoog aangeslagen. Dat roept de vraag op hoe deze scene, die zich grotendeels onttrekt aan het openbare leven, en zich uit in een (beeld)taal die voor weinigen toegankelijk is, voldoende resonantie krijgt binnen de samenleving. Toch bestaat er bij de deelnemers geen twijfel over het belang van waar ze mee bezig zijn. Dit intellectueel georiënteerd en reflectieve circuit vormt een omgeving waarin ook sociale en politieke kwesties tot onderwerp genomen worden. Noem het afgeschermd of incrowd, het vormt een publieke sfeer op zichzelf, en er wordt veel belang aan gehecht. ‘Want er staat wel iets meer op het spel voor de jonge generatie dan carrière maken’, zegt Samadzadegan. ‘Het zal gaan resoneren. Daar is geen twijfel over mogelijk’.2