Recalcitrant Tokio
Vijf jaar na Fukushima maakt Japan een periode door van verzet die een intense weerslag op de artistieke scene heeft. Bij veel kunstenaars is de houding weerbarstig, een protest dat zich uit in doemdenken en vrolijk absurdisme.
Het is geen zeldzaam schouwspel meer: protesten en betogingen in de straten van Tokio. Ruim vijf jaar na de nucleaire ramp in Fukushima (11 maart 2011), en nadat premier Shinzō Abe in augustus 2015 de kerncentrale van Sendai (ten noordoosten van Tokio) weer opende, kent het land heel wat marsen en verzetsacties tegen de beslissingen en het beleid van de rechts-liberale regering. Politieke analytici en sociologen hebben het over een fundamentele gedragsverandering van een volk dat zich sinds de jaren zestig relatief weinig engageerde in politieke protesten. Maar nadat in september 2011 meer dan zestienduizend betogers bij het Meiji-heiligdom in hartje Shibuya, Tokio, ‘Sayonara nuclear power’ zongen, toont de modale Japanner zich heel wat mondiger (later, in juli 2012, trokken maar liefst vijfenzeventigduizend mensen door dezelfde buurt; goed voor de grootste manifestatie ooit in Japan).
Ook op deze late zondagmiddag gonzen de straten van Akasaka, een commercieel-residentiële stadswijk in Minato-ku, waar veel ambassades huizen en het oude keizerlijk paleis gelegen is, dat tegenwoordig dienst doet als ontvangsthuis voor belangrijke buitenlandse bezoeken. Ik zie jonge studenten, een veelkleurige, uitbundige menigte, protesteren tegen het feit dat Japan troepen overzee stuurt om zich te ‘beveiligen’ tegen dreigingen van het nucleair uitgeruste Noord-Korea, tegen internationaal terrorisme en tegen die delen van China die zich steeds kordater en assertiever opstellen. Op de borden slogans als ‘War is over (if you want it)’ en ‘No war, just peace’. Uitzinnig scanderen ze door hun megafoons ‘Abe wa yamero!’ (‘Abe moet aftreden’). Hun kreten worden ondersteund door hiphopbeats en komen in golven van crescendo’s – van kalm tot op het randje van razend. ‘Dit zijn de meest intense protesten in jaren’, zegt een piekfijn geklede jongeman, een protestpamflet in de hand. ‘We moeten ageren, want Abe blijft zijn positie in de coalitie misbruiken en neemt besluiten waar de meerderheid van de bevolking tegen is. Ook recente peilingen tonen dat meer dan zeventig procent van de mensen resoluut gekant is tegen militaire interventies overzee.’
Recalcitrante generatie
‘Deze natie verloor zijn vertrouwen, niet alleen in de kracht van het nucleaire, maar ook in de technologie, de vooruitgang en vooral in de regering’, zegt Kaori Tada, curator bij het Yebisu International Festival for Art & Alternative Visions, een van de meest vooruitstrevende kunstfestivals dat jaarlijks in de hoofdstad plaatsvindt. Volgens haar hebben de recente ontwikkelingen en het politieke klimaat een duidelijke weerslag op de actuele kunstscene. ‘Het protest wortelt diep in de geesten van de kunstenaars. Dat uit zich niet alleen in hun houding, maar ook in hun werk. Volgens mij ontpopt de hedendaagse kunst in Japan zich de laatste jaren op een meer weerbarstige en gedurfde manier. Ik zou durven spreken van een recalcitrante generatie, al wil ik die term positief interpreteren. Sommige kunstenaars leveren vrij donkere werken af, anderen slaan de tegenovergestelde richting uit. Cynisme en doemdenken gaan hand in hand met absurdisme en vrolijkheid. Het lijkt erop dat er weer veel mogelijk is. Kunstenaars wrikken zich los uit het kuddegedrag en werken wars van stromingen en tendensen.’
Op de grens van Shibuya en Harajuku, wijken die tot buiten Japan bekend zijn om de Otaku-subcultuur en waar de mix van hipsterwinkels en alternatieve hangplekken langzaamaan gentrificeert naar duurdere wijken, ligt Le sang des poètes. De bar op de bovenste etage van een zwartgelakt huis biedt een zitplaats aan amper tien mensen. Een draaitrap naast het gebouw leidt naar het minicafeetje. Geschilderd in zwarte en bloedrode contrasten etaleert de barvrouw/eigenaar Natsuki – een geüpdate lookalike van Yoko Ono in haar gouden periode – er haar ruime collectie uit het Frans vertaalde poëzie, beatliteratuur en films. De merkwaardige verzameling objecten – van opgezette dieren, fluwelen juwelendoosjes en kerkkandelaars tot foto’s uit de films van Pabst, Murnau en Dreyer – mag niet aangeraakt worden. Het ruikt hier naar wierook, kaarsvet en Hope-sigaretten; de selectie Japanse whisky’s is er zonder meer uitstekend, de depressieve postrockmuziek bezwerend. Ik stuit er op enkele kunstenaars onder wie YellowYellow, een zelfbenoemd ‘artivist’. Niet alleen draagt hij alleen maar gele kleding, hij organiseert ook Yellow Exhibitions, Yellow Tango Dance en Yellow Tea Parties. Het is zijn vrolijke uiting van verzet, een engagement dat van Tokio via Parijs tot aan Detroit op ruime publieke bijval mag rekenen. ‘Deze buurt was vroeger een ware artistieke hub, maar is verworden tot een mekka voor duurdere kledingwinkels. De bar is een van de laatste plekken waar kunstenaars elkaar ontmoeten en waar lezingen en voordrachten op een ongedwongen wijze kunnen plaatsvinden’, klinkt het. ‘Kunstenaars en artiesten die in Shibuya, Harajuku, Roppongi en Minato-ku hun studio’s hadden, trokken onlangs uit deze wijken weg. Velen gingen naar Yokohama.’
Commercie
Nergens ter wereld is beeldende kunst zo verbonden met de commercie als in deze hyperconsumptiemaatschappij, nergens verhouden popuitingen en de zogeheten hoge cultuur zich dermate intiem. In het Mori Arts Museum – het grootste museum voor hedendaagse kunst in Japan zijn vaak exposities van Japanse kunstenaars die zich bevinden in de schemerzone tussen manga en beeldende kunst (na de robots van Gundam exposeert vandaag de ook in onze contreien bekende Takashi Murakami). Comme des Garçons verkoopt in haar Trading Museum kleding die wel verstopt lijkt tussen de kunstobjecten, geëxposeerd in vitrines van het Londense Victoria & Albert Museum. In de steegjes van Roppongi – de wijk in de schaduw van de Mori Tower (het museum huist op de 52ste verdieping, meer dan 220 meter boven de grond) – wemelt het dan weer van winkels waar een mengeling van boeken, vinylplaten, kleding, manga- en Mangapopjes, games, planten en ook dieren verkocht worden (we zien waterschildpadden, vissen en zelfs een leguaan). In dit soort zaken mogen jonge kunstenaars, niet zelden afkomstig uit de buurt, voor het eerst hun werk tonen. Deze kunstenaars worden door Mori volledig genegeerd – op enkele minipresentaties in de bescheiden projectruimte na. De komende tentoonstelling Roppongi Crossing (26 maart – 10 juli 2016) maakt in dat opzicht een inhaalbeweging.
Er gebeurt meer in de bars, boekenwinkels en modezaken dan in het officiële kunstcircuit. Garter Tokyo, een collectief van DIY-designers, dat Pharrell Williams en Lady Gaga tot hun klanten mag rekenen, opende kortgeleden een artist-run space. De enigmatisch genaamde tentoonstelling De methode om gelukkig te zijn toont werk van residenten van het min of meer nabijgelegen Tokyo Wonder Site. ‘In Japan hoef je heus niet over een budget te beschikken om te exposeren, met de goodwill van enkele vrienden kom je al een eind’, vertelt de jonge kunstenaar Kyoko Ebata. Ze toont hier foto’s en video’s van haar straatperformance waarin ze omstanders oproept hun wapens in te zamelen (naar analogie met de in Japan gebruikelijke straatventers die oude elektronica binnenhalen). ‘Exposeren op kleinere plekken zoals in een boekwinkel, café of in een winkel gelegen kunstruimte maakt dat je je werk ook vaak verkoopt en dat er een zeer lage drempel tussen de jonge shoppers en de kunst bestaat. Dat neemt niet weg dat de gentrificatie en commercie veel huizen en atelierruimtes hebben ingepikt. Wie een atelier wil in steden als Tokio of Kioto moet beroep doen op zogeheten artist placement services. Die ngo-organisaties maken in overleg met commerciële agentschappen ruimte vrij om te wonen, werken of tentoon te stellen. Maar hiervoor bestaat een lange wachtlijst. Veel kunstenaars trekken bijgevolg naar kleinere steden of naar Yokohama.’
Links naar alternatieve organisaties en evenementen.
Tokio
Yebisu International Festival for Art & Alternative Visions, Tokyo Metropolitan Museum of Photography www.yebizo.com
Tokyo Wonder Site www.tokyo-ws.org
Le Sang des poètes zie Facebook
YellowYellow www.yellowlovesme.com
Nadiff www.nadiff.com
Totodo www.totodo.jp
B&B – Book and Beer www.bookandbeer.com
Kitakore – Garter Tokyo http://chimpom.jp/artistrunspace/
Yokohama
Koganecho: www.koganecho.net
Yokohama Arts Foundation fp.yafjp.org/english