metropolis m

De doeken en prenten van de Nederlandse kunstenaar Sedje Hémon (1923-2011) lijken op het eerste gezicht elementair: enkele lijnen of figuren steken af tegen een contrasterende achtergrond. Vaak is het geheel uitgevoerd in zwart-wit of met slechts enkele kleurvlakken. Het zijn echter geen experimenten in abstractie: Hémon schilderde om muziek voor het oog te maken.

De werken van Hémon hebben een tegenstrijdig karakter. Aan de ene kant ogen ze als meetkundige studies, waarbij de verhoudingen tussen de verschillende punten op het doek nauwkeurig zijn berekend. Aan de andere kant vloeien de lijnen op een dusdanig speelse manier over het doek dat de vormen lijken te bewegen. Gebogen vormen eindigen in scherpe hoeken, dunne lijnen contrasteren met dikke balken en losse en aangeschakelde vormen wisselen elkaar af. De speelsheid die dit oplevert laat de vorm dansen en levert lijsten vol energie op.

Je kunt de schilderijen niet alleen bekijken, maar ook beluisteren. Voor Hémon zijn ze tevens een partituur. Hiervoor ontwikkelde Hémon een methode waarmee in principe iedereen de muziek uit haar schilderen kan ‘extraheren’, wat ook daadwerkelijk gebeurde, ze werden echt uitgevoerd, met wat praktische aanpassingen. Ten behoeve van de uitvoering moet een schilderij of prent bedekt worden met transparant millimeterpapier. Het papier moet verticaal in zestig gelijke stukken verdeeld worden zodat, door horizontale lijnen te trekken, balken ontstaan die Hémon toonrepen noemt. Van beneden naar boven krijgt elke toonreep een eigen noot toebedeeld volgens de chromatische toonladder. Op deze manier bepaalt de verticale positie van een punt in het schilderij de toonhoogte van een noot. De lengte van de noot wordt bepaald door hoe ver dit punt horizontaal doorloopt. Daarbij is elke millimeter horizontaal één achtste noot. De kleuren bepalen het timbre van de klank.

Hémon was zich ervan bewust dat ‘dit noten- en tonenbeeld […] veel moeilijker en onpraktischer te lezen en te spelen is dan de gebruikelijke en voor ieder instrument apart uitgeschreven muziekpartij’.1 Toch zag ze vooral het voordeel dat op deze manier ‘de picturale en de muzikale compositie zichtbaar synchroon’ lopen. Door dit systeem is de muziek direct van de schilderijen af te lezen en niet zomaar een willekeurige interpretatie van een muzikant. Het ‘is éénzelfde “compositie”, visueel en auditief geïntegreerd, gebaseerd op verhoudingen en muziekwetten’, aldus Hémon in een interview met auteur Philo Bergstein eind jaren zestig.

Sedje Hémon is het pseudoniem van Sedje Frank. ‘Hémon’ is een samenvoeging van de voornamen van haar ouders Heintje en Simon Frank. Ze was in haar jonge jaren violist en ging pas in de jaren vijftig schilderen, als gevolg van de ontberingen tijdens de Holocaust. Als ze als zeventienjarige vanuit haar ouders’ slaapkamer de eerste oorlogsvliegtuigen ziet overvliegen wordt ze actief in het verzet. Als ‘Annie van Dijk’ woont ze op vijfentwintig verschillende onderduikadressen voordat ze opgepakt wordt. In Auschwitz speelt ze ze drieënhalve week in het orkest, wat haar naar eigen zeggen het leven redt. Haar beide ouders zijn dan al vermoord. In totaal verliest Hémon minstens zestien familieleden aan de Jodenvervolging. Na de oorlog weegt ze 28 kilo en ligt ze drie jaar in het ziekenhuis. Later blijkt dat haar gezondheid te ver achteruit is gegaan om nog beroepsviolist te worden. Ze begint te tekenen en zal zichzelf uiteindelijk gaan omschrijven als een ‘schilder tegen wil en dank’.

Aan het eind van haar leven heeft Hémon als kunstenaar een bescheiden carrière opgebouwd. Maar ze staat vooral bekend als muziekpedagoog; ze richtte de eerst Nederlandse panfluitschool op en ontwikkelde een therapie voor RSI-klachten. Haar kunst is weinig tentoongesteld en er is amper over haar gepubliceerd. Het is dan ook bijzonder dat curator Bonaventure Soh Bejeng Ndikung in 2017 een tiental van Hémons werken op documenta 14 presenteert. Ndikung is ook van plan haar werk te tonen tijdens de door hem samengestelde sonsbeek20->24, die in april opent in Arnhem.

Ndikung komt in aanraking met Hémons werk via de kunstenaar Marianne Maruyama op het Dutch Art Institute. De Sedje Hémon Stichting vraagt Maruyama eerder in 2016 om samen met geluidskunstenaar Andrius Arutiunian haar oeuvre te onderzoeken. Samen zetten ze een atelier op in Hémons oude woning. In 2018 presenteren ze met het Ensemble Modelo6 het programma Hidden Agreements in het Korzo theater in Den Haag waarbij voor het eerst sinds decennia muziek van Hémons schilderijen te horen was. Een jaar later werd Hidden Agreements opnieuw georganiseerd in het Stedelijk Museum Amsterdam.

Het Stedelijk heeft een bijzondere band met Hémon. Het heeft tweeëntwintig werken van haar in de collectie en onderhoudt in de jaren zestig al goed contact met haar dankzij Hans Jaffé, onderdirecteur van het Stedelijk ten tijde van Willem Sandberg en later directeur van het Joods Historisch Museum. Hij is medeoprichter van de Sedje Hémon Stichting en schreef reeds eind jaren zestig een aantal zeer positieve teksten over Hémons werk, die pas later, in de jaren negentig, zijn gepubliceerd in de eigen uitgave van de kunstenaar Hémon’s integratie der kunsten (1996).

Sedje Hémon breekt als interdisciplinair kunstenaar uit de kaders van haar eigen tijd. Haar theoretische onderbouwing roept soms meer vragen op dan dat het antwoorden geeft, maar de uiteindelijk vorm is compleet. Ondanks de striktheid van haar methode en de formalistische benadering die dat van haar werk eist, weet ze beeld te laten zingen. Hopelijk krijgt haar werk in 2021 de aandacht die het verdient.