Simpel geweld – Over Miriam Cahn, woede en weerloosheid
Lena van Tijen bezoekt de solotentoonstelling Reading Dust van Miriam Cahn in het Stedelijk Museum in Amsterdam. Ze denkt terug aan een bezoek aan een expositie van dezelfde kunstenares in Palais de Tokyo in Parijs, waar een maand na haar bezoek het schilderij Fuck Abstraction! (2007-2022) werd beklad. Op wie is de woede in Cahns werk eigenlijk gericht? En wat betekent het om geweld af te beelden?
Iedereen die weleens een klap in het gezicht heeft gekregen, weet: daar is niets simpels aan – een gloeiende afdruk van een handpalm op je wang, een klemmende kaak, schuivende kiezen, een draaiend hoofd, een nek die kraakt – en toch bestaat de reactie op een dergelijke aanval meestal uit slechts twee letters: a u. De aanleiding voor geweld is over het algemeen niet eenvoudig te vatten. Meestal gaat er veel uitgesproken en onuitgesproken frictie aan vooraf. De manier waarop het geuit wordt, is echter duidelijk en direct. Beangstigend wordt het pas echt wanneer niet alleen het gebruikte geweld, maar ook de reden om geweld te gebruiken als eenvoudig, zelfs vanzelfsprekend, wordt gezien.
In augustus las ik in De Groene Amsterdammer een essay van Arnon Grunberg. In de tekst haalt Grunberg de film Funny Games van Michael Haneke aan om zinloos (willekeurig) en zogenaamd zinvol (ideologisch) geweld van elkaar te onderscheiden. De Oostenrijkse filmregisseur bracht Funny Games in 1997 uit in eigen land en maakte tien jaar later een Amerikaanse remake. Beide films vertellen grofweg hetzelfde verhaal: een welgesteld gezin wordt door twee jongemannen gegijzeld, gemarteld en vermoord. Het motief van de daders is ontluisterend: ze doen het simpelweg omdat het kan.
Critici verweten Haneke dat hij geweld in zijn film inzet als doel in plaats van als middel. Geweld als puur vermaak, voor de twee daders en uiteindelijk ook voor ons, kijkers. Wij worden medeplichtig gemaakt aan hun acties. Het zijn daden die we niet kunnen rationaliseren binnen het geruststellende kader van een strijd tussen goed en kwaad. ‘Er zijn hooguit weerlozen en minder weerlozen,’ schrijft Grunberg. Hiermee bedoelt hij dat iedereen in potentie slachtoffer én dader is – dat er sprake is van een glijdende schaal. De schrijver geeft zodoende een uitleg van geweld die allerminst simpel is.
De eerste keer dat ik de schilderijen van de Zwitserse kunstenaar Miriam Cahn zag, was in 2023 in Palais de Tokyo. Zoals menig bezoeker zal weten, dwingt de Parijse kunstinstelling respect af met haar architectuur. De werken van Cahn werden getoond in een ronde, hangar-achtige ruimte waar natuurlijk licht door de dakramen valt en in een kleinere, aangrenzende zaal. De hangar werd bevolkt door grote houtskooltekeningen, kleurrijke landschapsschilderijen en afbeeldingen van genderfluïde mensfiguren. Rond de aangrenzende ruimte hing een zwaarte. Hier waren schilderijen met daarop gewelds- en oorlogsmisdaden te zien.
Het werk in de hangar vond ik aardig, maar ik was niet bijzonder onder de indruk. In de kleinere ruimte werd ik kwaad. Mijn ergernis was te wijten aan een bordje dat voor de ingang was geplaatst. ‘Some artworks are likely to offend the sensibility of audiences,’ stond er, ‘The cultural outreach team is available to discuss the artworks with you.’ En inderdaad, naast het schilderij Fuck Abstraction! (2007-2022), waarop een groot figuur twee kleinere figuren dwingt tot orale seks, stond een man met een bloknootje naarstig te wachten tot iemand hem zou aanspreken. De medewerker was daar neergezet om een mogelijke misinterpretatie van het werk te voorkomen.
De weerzin die ik in Palais de Tokyo ervoer, had niets te maken met Cahns thematiek, al is deze wel weerzinwekkend. En ook het verwijt dat Fuck Abstraction! tegen kinderporno aanschurkt, wijs ik, net als de Franse officier van justitie, af. Wat mij tegenstond was de aanwezigheid van het cultural outreach team. Hoewel ik de noodzaak van trigger warnings onderschrijf, vond ik deze specifieke waarschuwing aanmatigend. Het museum leek woede te verwachten, zelfs aan te moedigen, zolang het maar gericht was op het juiste, door de kunstenaar voorziene, doelwit. Het voelde alsof ik een vuistgevecht werd ingestuurd met een souffleur aan mijn zijde.
Een maand na mijn bezoek aan Parijs, werd Fuck Abstraction! beklad door een boze bezoeker. De sturende werking van het outreach team had ook op hem geen effect gehad. Het werk van Cahn is boos en gewelddadig. Het provoceert en het raakt. En, zoals dit incident aantoont, laat de daaruit voortkomende woede zich moeilijk richten.
Recent bezocht ik Miriam Cahns tentoonstelling Reading Dust in het Stedelijk Museum Amsterdam om te zien of ook hier voorzorgsmaatregelen waren genomen. Opnieuw stond er een bordje, zij het minder zalvend: ‘Let op: deze tentoonstelling bevat afbeeldingen van (seksueel) geweld.’ Desondanks was ook dit bezoek niet vrij van irritatie. In de recensies die ik op voorhand las, werd het werk van Cahn vergeleken met een vuistslag. Deze analogie is makkelijk gemaakt aangezien de handeling vaak op haar schilderijen wordt afgebeeld. Maar tegen wie vecht deze kunstenaar eigenlijk?
De tentoonstelling in het Stedelijk is ingedeeld in vijf zalen: Nur Körper (alleen lichamen), Brutalitätenraum (wreedheden ruimte), Undarstellbar (onafbeeldbaar), Weinenmüssen (huilenmoeten) en een projectieruimte. In de lichamen-ruimte is lijfelijk geweld te zien in de vorm van verwrongen en barende figuren, de wreedheden betreffen oorlogs- en geweldsdelicten. Het schilderij Fuck Abstraction! is ondergebracht in de onafbeeldbare kamer en degene die huilenmoeten zijn de slachtoffers van de Hamas aanval op Israël van 7 oktober 2023. De projectieruimte, waar Cahns abstracte landschapsfilms te zien zijn, wordt in de folder een ‘vredig intermezzo’ genoemd, maar valt volledig uit de toon met de rest van de tentoonstelling. Zo erg zelfs dat mij het gevoel bekruipt te kijken naar een filler.
De films zijn echter niet mijn grootste ergernis. Waar ik het meest moeite mee heb is de manier waarop de kunstenaar en het museum deze expliciete schilderijen duiden. ‘Slachtoffers en daders,’ staat in de folder, ‘zijn de universele protagonisten van de wreedheden die Cahn indringend en expressief, soms heel schetsmatig verbeeldt.’ Wat staat hier? Er wordt gemeld dat Cahn een positie inneemt, dat slachtoffer- en daderschap voor haar iets vastomlijnds is. Verderop in de folder wordt benoemd wie deze universele protagonisten, én antagonisten, zijn. De slachtoffers: George Floyd, Oekraïners in Boetsja en gegijzelde Israëliërs. De daders: witte supremacisten, het Russische leger en Hamas.
Hoewel weinig mensen deze verdeling zullen betwisten, moet ik toegeven dat deze zwart-wit indeling het ongemakkelijk maakt. Het Stedelijk biedt geen soelaas. In een door Rein Wolfs ingesproken audiotour klinken enkel algemeenheden: ‘Die eenzame figuur die in dat grote landschap heel alleen staat te zijn, is in die zin ook een beeld voor het gevoel dat sommige mensen in deze wereld hebben. Ik herken ook een gevoel van onmacht en van onvrede, zo nu en dan, en van verdriet ook, over wat er van ontwikkelingen in de wereld te zien is.’
Aan de ene kant hebben we dus te maken met een kunstenaar die een duidelijk wereldbeeld heeft en dat uitdraagt met haar kunst. Aan de andere kant staat een museumdirecteur die zelfs bij het vertonen van zulke geladen werken apolitiek tracht te blijven. Beide stellingnames werken wat mij betreft niet. Waar Cahn ideologisch geweld eenzijdig weergeeft door een kant te kiezen, gaat het museum überhaupt niet in op het politieke discours.
Een paar weken terug las ik voor het eerst iets van Peter Handke. Tot op dat punt vermeed ik het werk van de Nobelprijswinnaar wegens zijn politieke standpunten. In de jaren negentig sprak Handke zijn steun uit voor de Servische president Slobodan Milošević en ontkende daarbij ook de genocide op de moslimbevolking van Srebrenica. Iemand vroeg me: ‘Maar hoe kun je hem het zwijgen opleggen voor je hem hebt horen spreken?’ dus ging ik overstag. Ik las Ongezocht ongeluk (1972). Hierin beschrijft Handke het leven en de uiteindelijke zelfmoord van zijn moeder. Hij doet dit in trefzekere zinnen, waarin hij zowel het onbehapbare vereenvoudigt als het onmogelijke terug weet te brengen tot zijn kern.
Na het lezen van Handke kon ik niet bevatten hoe een auteur die zijn persoonlijke trauma met zoveel nuance weet te beschrijven ook een hang heeft naar politieke oversimplificatie. Hoe dezelfde persoon de neiging kan hebben om te spreken over een slechte en een goede kant van de geschiedenis, terwijl hij ook onderkent dat, op een individueel niveau, een mens nooit louter goed of slecht is.
In dit opzicht doet Handke me aan Cahn denken. Beiden weten zij iets groots en grotesks te vangen met ogenschijnlijk simpele streken. Allebei hebben ze ook behoefte aan het kiezen van een kant en het spreken over slachtoffers en daders. Ze voelen een noodzaak om te benoemen wie er volgens hen ‘fout’ is, in plaats van te laten zien dat we allemaal tot het ergste in staat zijn – dat geweld nooit simpel is in een wereld bestaande uit weerlozen en minder weerlozen. Een complexe gebeurtenis wordt zo teruggebracht tot iets eenvoudigs. Geweld omwille van kwaadaardigheid.
Miriam Cahn, en haar evenknieën Haneke en Handke, maken van hun lezers, kijkers en toeschouwers weerloze bijstanders. Bij Haneke kijken we toe hoe twee jongens gruweldaden verrichten uit verveling en plezier. Bij Handke kruipen we in de huid van een zoon die zijn moeder niet kan redden. En bij Cahn zien we afgrijselijke misdaden die worden uitgevoerd onder het mom van ideologie, maar neerkomen op geweld, uitgevoerd omdat het kan. Bij Palais de Tokyo willen ze je troosten, je uitleggen wat je ziet. Bij het Stedelijk laten ze je aan je lot over door zelf geen positie in te nemen. En het enige wat wij weerlozen weten uit te brengen is: ‘dat hadden wij kunnen zijn’, met onze vinger op zowel het slachtoffer als de dader gericht.
De tentoonstelling Reading Dust is nog tot en met 26 januari te zien in het Stedelijk Museum in Amsterdam
Lena van Tijen
is schrijver
