metropolis m

II

Nederland heeft de grootste moeite met het herschrijven van zijn geschiedenis. Twee jaar geleden kwamen er excuses voor het ‘stelselmatige en extreme’ geweld van het Nederlandse leger in Indonesië tussen 1945-1950. Maar niet voor de bijna 500 andere oorlogen en militaire strafexpedities in de archipel vanaf de zeventiende eeuw [1]; niet voor het opleggen van een monocultuur via het plantagesysteem; en niet voor de geroofde rijkdom van het land: de specerijen en natuurlijke hulpbronnen waar zoveel geld aan is verdiend. Sultan Hasanuddin van Makassar vroeg destijds, vier eeuwen geleden, wat Nederland bezielde dat het zich zomaar bezit dacht toe te eigenen aan de andere kant van de wereld. Zó vanzelfsprekend was het ook toen dus niet.

Excuses waren er postuum aan slaafgemaakten die in kolonies in de West waren gelost en aan hun nakomelingen. Niet aan de landen in Centraal en West-Afrika voor de funeste impact op hún ontwikkeling. Zij verloren zeker 12 miljoen mensen en daarmee ook wat zij binnen en voor hun gemeenschappen hadden kunnen betekenen.[2] De premier en koning spraken mooie woorden over kennis, bewustwording, erkenning en begrip, concreet vertaald in opzichtig getreuzel met teruggave van erfgoed, een onderwijsopgave en historisch onderzoek. Ik was niet onder de indruk.

Herstel van onrecht en roof is niet onmogelijk, maar Nederland zou bijkans failliet gaan. Iemand heeft uitgerekend dat alleen al de gedwongen afstand van 424 koeien in het jaar 1903 een actuele waarde vertegenwoordigt van 43 miljard dollar, alle nakomelingen en hun productieve opbrengst meegerekend.[3] Kan je nagaan wat het verlies van 12 miljoen mensen kost. Logisch dat Mark Rutte zijn belofte dat er een komma stond achter het herstelproces verbrak door vlak na Keti Koti het kabinet op te blazen. Notabene over een non issue, een leugen: iets over niet bestaande hordes nareizigers. Daarna kon de VVD via radicaal rechts de vleug verantwoordelijk zelfbesef weer snel in de fles duwen.

Het punt dat ik wil maken is dat dit basale algemene kennis is. Werkelijk iedereen in Nederland weet dat ‘we’ rijk zijn geworden over de rug van de landen en de mensen die we in voorgaande eeuwen onderwierpen en aan het werk zetten. Het onderzoek naar de geschiedenis van het Stedelijk Museum Amsterdam vertelt ons niets nieuws.[4] Dat Nederlanders toch stug volhouden dat we ‘onze welvaart’ met hard werken zélf verdiend hebben, is omdat de claim van reparatie, van financieel herstel, als die gelegd wordt, zo ongelofelijk hoog uitvalt.  Dat besef is bedreigend, als het zwaard van Damocles.

III

Met het heden gaan we niet anders om. In twintigste-eeuwse intergouvernementele overlegstructuren, internationale overeenkomsten en wetgeving worden de planetaire verhoudingen gecoördineerd. Het failliet van die structuren staat elke dag in de krant, zie de door Milieudefensie verloren rechtszaak over ketenverantwoordelijkheid [5], maar ook het terugtrekken van de Nederlandse Aardolie Maatschappij uit de schadecompensatie deal met Groningen (ons eigen wingewest) [6], of de vernietiging van het Palestijnse volk. Vorige week sloot de VN-klimaatconferentie COP29 met de belofte dat rijke landen vanaf 2035 300 miljard dollar per jaar bijdragen aan klimaatadaptatie en -mitigatie in ontwikkelingslanden. Zij lopen klimaatschade op doordat onze uitstoot gigantisch hoog is en wij onze consumptie niet willen dimmen. Volgens experts zou die compensatie 1.000 miljard dollar per jaar hoger moeten liggen.[7]

Globalisering en vrijhandelsverdragen, goedkope arbeid, lage belastingtarieven op winst en belastingvlucht, kortom de keuze voor het mondiale aandeelhouderskapitalisme, vormt bij ons, in Nederland, het economische, politieke en morele fundament. Dat onze welvaart gigantisch is en elders ontwrichting en armoede veroorzaakt, al dan niet in relatie tot klimaatverandering, is geen nieuws. De grootste angst bij zeker de middeninkomens is om die welvaart kwijt te raken, vandaar het hek om Europa, vreemdelingenhaat, de aversie tegen ‘gelukszoekers’, gevoed door radicaal rechts. En obstinaat racisme, ontkenning van de doorwerking van slavernij, de zorgvuldig geformuleerde excuses voor zaken in het verleden (hoe verder weg hoe beter). Het zijn bezweringsmechanismen, in een mix van opportunisme en struisvogelgedrag. Want we hebben geen voorstelling van hoe het anders kan, van hoe ‘solidariteit’ en ‘eerlijk delen’ eruitzien.  En er is niemand die dat voorrekent. Als het systeem in diskrediet raakt en dreigt te ontploffen nemen fascisme of autoritair bestuur het roer over. De schrijver Amitav Ghosh zei er iets treffends over in Buitenhof: ‘Het Westen bereidt zich voor op klimaatverandering via oorlog. Niet door uitstoot terug te dringen.’ [8]

Vanuit dit vogelperspectief zijn veel zaken details. Bijvoorbeeld waar we vandaag over praten: het artistieke beleid van het Stedelijk Museum Amsterdam en het werk van Renzo Martens.

Martens werkt aan een consistent artistiek oeuvre sinds hij met Episode I (2003) en Episode III: Enjoy Poverty (2008) in de kunstwereld opzien baarde. Hij pleit ervoor dat plantagearbeiders als coauteurs een plek moeten krijgen binnen het museum, omdat het Stedelijk met winsten uit koloniale arbeid tot stand is gekomen. Het Stedelijk heeft zich juist de missie gesteld om inclusief te zijn, het museum te vernieuwen en de geschiedenis recht te doen door hem te herschrijven. Die missie neemt het serieus en dat is mooi. Vandaar dat Martens en het museum vandaag met elkaar in gesprek zijn, als in een paringsdans.

Martens en het Stedelijk houden beiden niet van ‘loze woorden.’ Ze zweren bij concrete actie: bij tentoonstellingen en activiteiten in het kunstdomein. En natuurlijk vaart de kunst daar wel bij, dat meen ik oprecht. Maar waarom sluit het een – tentoonstellingen – het ander – statements – uit? Het Stedelijk heeft zich eerder in de vingers gesneden door Zwarte Piet publiekelijk af te wijzen. Ik denk dat dat nog nagalmt. Sindsdien houdt het museum zich namelijk enkel bij kunstproductie en hoor ik het zich helemaal nergens anders over uitspreken.

Omdat we op een menselijke en planetaire vulkaan leven ben ik, naast dat artistieke werk van kunstenaar en museum, juist wél een groot fan van stelling nemen over zaken die groter zijn dan de kunst, zaken die ik zojuist globaal schetste. Het is bijvoorbeeld niet zo moeilijk om als grote culturele instellingen gezamenlijk, met het Rijksmuseum en Concertgebouworkest voorop, een statement uit te brengen dat zegt ‘blijf met je poten van kunstenaars af, kritiek op Israël is geen antisemitisme.’ Het is ook eenvoudig om paal en perk te stellen aan smeergeld. Om een richtlijn te hanteren die stelt dat giften, schenkingen en subsidies niet welkom zijn als ze gefinancierd zijn met het toebrengen van schade aan mensen en de planeet. Als Rotterdam bijvoorbeeld zo’n richtlijn zou hanteren, dan stond zelfbenoemd stadscurator Wim Pijbes gisteren al op straat; de filantropische stichtingen Verre Bergen en Droom & Daad varen immers op vuil geld.[9] Zeker nu Den Haag alles wat het niet zinvol vindt over de heg van vermogende particulieren en private fondsen dondert, is het nodig om te weten met welke investeringen dat geld is en wordt verdiend om artwashing te blokkeren. Dat is nodig als je werkelijk inclusief wilt zijn en aan herstel wilt werken.

Martens neemt stelling, via zijn kunst. Hij en zijn Institute for Human Activities (IHA) worden de komende kunstenplanperiode 2025-2028 jaarlijks met een klein bedrag gesubsidieerd door het Amsterdams Fonds voor de Kunst.[10] De adviseurs van het fonds menen dat zijn werk het dekolonisatieproces kan beïnvloeden en het Nederlandse publiek erdoor anders over mondiale ongelijkheid zal denken. Ik zie het werk als een symbolische daad voor, zoals ik al zei, een extreem goed geïnformeerd publiek dat zich na het bekijken ervan ziende blind houdt en er geen mobieltje of elektrische auto minder om zal kopen. Laat staan dat het er als consument een reële prijs voor wil betalen. Of dat het zal toestaan dat onze toegang tot natuurlijke hulpbronnen verloren gaat wanneer landen in het mondiale Zuiden het idee van dekolonisatie eindelijk ten uitvoering brengen. Dat proces dat meteen in 1960 in de kiem werd gesmoord, zodat landen elkaar nu op afkoopconferenties zoals COP29 gevangenhouden, in een lus van onderhandeling over verval.