metropolis m

In tijden waar spektakel en hapklare ‘kunstige’ kunst het meestal winnen van reflectie en kritisch onderzoek van de werkelijkheid wordt het M hka in Antwerpen stilaan de plek in de lage landen waar directeur Bart De Baere een ander tentoonstellingsmodel presenteert. De tentoonstelling Werkelijkheidshorizonten is een project dat ingaat op de recente ontwikkelingen in Rusland. Die grote mogendheid die ruim tien jaar geleden nog een hoofdrol speelde in het wereldse toneelstuk van de Grote Maatschappelijke Verhalen is nu zelf toe aan een koortsachtige zoektocht naar de positie van de individuele mens in een inmiddels relatief vrije post-grote-mogendheid.

De titel Werkelijkheidshorizonten toont in het meervoudige gebruik van het rekbare begrip ‘horizon’ dat Bart De Baere de werkelijkheid als een breed en weids scala beschouwt, met uitgangspunten en ideeën die het begrip waarheid nooit in verband kunnen brengen met die door mensen geproduceerde werkelijkheid. Bart De Baere: ‘Hoewel men van een thema zou kunnen spreken, wil het museum toch geen traditionele, thematische tentoonstellingen meer maken, noch de encyclopedische overzichten van een geografisch thema, noch het afgesloten verhaal van een inhoudelijk thema. Het wil de toeschouwer een veld aanbieden van kunstwerken waartussen men op verschillende wijzen relaties kan leggen, met mogelijkheden om wezenlijke vragen rond kunst, werkelijkheid en maatschappij te benaderen.’ De verworven vrijheid na de perestroika en het langzaam wegvallen en ingrijpend verleggen van politiek-geografische grenzen lieten ook diepe maatschappelijke sporen na. De staat als monopoliserende katalysator van de constructie en representatie van de werkelijkheid gebruikte de kunst, net zoals de kerk, als dienende bemiddelaar bij het overbrengen van het dwingende staatsideaal. Het grote lege gat waarin de Russische maatschappij viel, had vanzelfsprekend verstrekkende gevolgen voor de kunst die zich in den beginne terugplooide in de veilige, autonome kunstschelp. Maar geleidelijk werd het een veelkoppig verhaal waar de aandacht voor het particuliere, het familiale en het intieme zich langzaamaan verstrengelde met reflecties op de politieke nasleep van een doctrinair geïnspireerd maatschappijmodel.

Werkelijkheidshorizonten is ook uitzonderlijk omdat Bart De Baere niet koos voor bekende kunstenaars, met uitzondering van Oleg Kulik, en op die manier de volle aandacht weet te vestigen op de inhoud. De tentoonstelling is niet opgezet als een parcours; de gebruiker/bezoeker kan er doorheen flaneren en er eigen verhalen bij bedenken. De tentoonstelling is als een tapijt waarin de vrijheid schuilt om de kunst te benaderen vanuit alle uithoeken van de geest. Oleg Kulik is ditmaal niet vertegenwoordigd als ‘wilde Russische hond’ maar toont een reeks foto’s die een metafoor zijn voor de visie van de kunstenaar op het verbrokkelen van het eendimensionale wereldbeeld in Rusland. Het zijn foto’s van landschappen genomen door stukken glas waarbij sommige delen waren uitgesneden. Door die rechthoekige gaten krijg je een ‘plaatsverwarrende’ blik op de werkelijkheid. Pal ernaast zie je de zachte weerspiegeling op de glasplaat van de plaats van waaruit de kunstenaar het beeld nam. Oleg Kulik: ‘Het gat in het glas is een daad van protest tegen het verborgen houden van de realiteit, zelfs wanneer deze zichzelf verbergt. De kunstenaar balt zijn vuist tegen de realiteit om er uiteindelijk mee te versmelten’. Dit werk geeft aan dat de actuele kunst uit Rusland laveert tussen fictie en harde realiteit. Op die manier wordt de bezoeker in de rol geduwd van een zapper op zoek naar beelden die een mens soms tot diep in de vezels raken. Het werk van Dimitri Vilenski is daarvan een sprekende getuigenis. Eenvoudige, modernistisch aandoende videotapes met in real time gefilmde, gewone beelden uit de Russische maatschappij worden geconfronteerd met een tegenoverliggende muur met foto’s en rechtstreeks aangebrachte (filosofische) opmerkingen. De video’s zoals De macht van de muziek of Het Lenin-mausoleum gaan een zwijgzame dialoog aan met de handgeschreven citaten afkomstig van westerse cultuurdenkers zoals Adorno en staan in fel contrast met de werkelijke levensvoorwaarden van de meeste jonge Russen. De erg mooie foto’s van Georgi Pervov Van de avondschemering tot het ochtendgloren geven op indringende wijze de situatie van de talloze dakloze Russen weer; Pervov romantiseert het leed niet maar focust op de omringende context van hun thuisloosheid. Anders zijn de op glas afgedrukte monumentale foto’s van Vladimir Kupriyanov, die de gewone (arme) Rus in volle vertwijfeling portretteert. Het zijn beelden die de ziel van een mens raken.

Er zit ook wrange humor in de tentoonstelling, bijvoorbeeld bij de nogal hilarische videofilm van Glyuklya & Tspalya, waarin een peloton Russische soldaten wordt gedirigeerd, paraderend met witte nepkleedjes die ze netjes voor hun keurige marinepakjes houden. Van diezelfde kunstenaars is de sprankelende video Sprong te bewonderen waarbij twee in witte jurkjes geklede jonge meisjes vanaf een hoogte in het diepe water springen. De esthetiek komt wel in de buurt van westerse videokunstenaars als Marijke van Warmerdam en David Claerbout. Het blijft opmerkelijk hoe esthetiek grens- en tijdloos is en als het ware universeel doordringt, met een soort onverklaarbare urgentie om uitdrukking te geven aan een bepaalde tijd. Irina Korina presenteert vreemde foto’s met fruit en groeten die ze ensceneert tot bizarre stillevens, die het verschil tussen kunst en decoratie onderuit halen. Ook Vladsilav Mamishev-Monroe schittert als Rus in de gespeelde rol van het Amerikaanse sekssymbool bij uitstek: Marilyn Monroe.

De hele tentoonstelling is, zoals het werk van Dmitri Gutov met zijn installatie van een volleybalnet en een zwevende bal insinueert, een smash, recht in het gezicht van onze westerse, academisch gevormde kijk op ‘de’ wereld. Bij bepaalde werken strookt de esthetiek totaal niet met onze modernistische, ascetische kijk op kunst. Vooral de theatrale fotokunst van iemand zoals Sergey Bratkov valt niet meteen binnen onze grenzen en esthetisch begrip. Werkelijkheidshorizonten is een tentoonstelling die een einde maakt aan de vele waardevrije en rigide concept-of solotentoonstellingen in onze omringende musea. Bart de Baere geeft hier de aanzet om met het M hka een andere en opmerkenswaardige plek te worden in het soms schrale museum- en kunstenlandschap. Op een muur van het M hka staat een tekst vermeld van Anatoli Osmolovski die onze culturele tijdsgeest samenvat in een aantal gebalde woorden: ‘De wereld van vandaag is in een stadium gekomen van overproductie van alles: ideeën, modes, waarden, honger, consumptiegoederen, seks enz…’.

Werkelijkheidshorizonten is een tentoonstelling die een einde maakt aan de vele waardevrije en rigide concept- of solotentoonstellingen in onze omringende musea. Bart de Baere geeft hier de aanzet om met het M hka een andere en opmerkelijke plek te worden in het museum- en kunstenlandschap.