metropolis m

De tekst Free Palestine wordt door de Duitse overheid als Israelfeindlich beoordeeld. Het zou het bestaansrecht van Israël bevragen. Het gaat zover dat Duitsland het eigen bestaansrecht verbindt met dat van de staat Israël. Dat noemt men Staatsräson. De gruweldaad die de Holocaust was, is zo immens, zo onuitspreekbaar, dat Duitsland geen kritiek duldt op het Zionisme – hoewel deze ideologie uit meerdere stromingen bestaat, steunt de hoofdbeweging Israël als de onafhankelijke staat van de Joden.

Ook in Nederland hebben we over de Holocaust geleerd. Duitsland is de grote dader van de Tweede Wereldoorlog. Over de medeplichtigheid van Nederland gaat het minder vaak. Waar we ook niet over hebben geleerd, is de voorloper van de Holocaust: de genocide die Duitsland begin twintigste eeuw pleegde tegen de Herero en Nama, de inheemse volken van zuidwestelijk Afrika (nu Namibië). Op hen werden al afschuwelijke terminatiestrategieën en medische tests uitgeprobeerd. Hun lichamen en bezittingen – kortom levens van mensen – werden tentoongesteld en verzameld in musea in Europa. Het was de eerst bekende genocide van de afgelopen eeuw.

Ik schreef eerder uit Berlijn, dat was in 2020, over het begin van de coronacrisis toen mijn vader een halfjaar in het ziekenhuis opgenomen werd. 1,5 jaar geleden vroeg je me of ik iets wilde schrijven naar aanleiding van de reacties op Documenta 15. Ik kon dat niet. Het was te vers, te moeilijk te doorgronden, te verontrustend. Wat me wel snel opviel, was dat de assumptie ‘je komt niet uit Duitsland, dus je begrijpt onze geschiedenis niet’, ongegeneerder naar boven kwam drijven. Ook de vervreemdende suggestie dat antisemitisme in Duitsland vooral een ‘geïmporteerd’ moslimprobleem uit het Globale Zuiden zou zijn, werd veel gedeeld.[2] Persoonlijk kreeg ik dikwijls de vraag ‘hoe het zit’ met antisemitisme in Indonesië. Daar heb ik geen antwoord op. Wel kon ik de uitleg geven dat mijn Indische familie uit Indonesië vertrok na de onafhankelijkheid en dat de Molukse kant, evenals West-Papua, nog steeds strijdt voor zelfbeschikking ten opzichte van Indonesië. Ook daarin geldt: identiteit is veel meer dan het op het eerste gezicht lijkt, maar leg dat maar eens in het Duits uit.

Henk Sneevliet, politicus en socialist, richtte in 1914 de Communistische Partij in Indonesië op. Dit werd een belangrijke aanjager in de weg naar onafhankelijkheid. De communistische partij werd in 1965-1966 neergeslagen in een anticommunistische zuivering (naar schatting 500.000 tot 1 miljoen doden), waarna de staatsgreep door Soeharto volgde. Talloze lijken werden in de Solorivier gegooid. De kunstenaar Arin Rungjang maakte een ontroerend werk rond het romantische lied Bengawang Solo: de Solorivier. Anneke Grönloh, een bekende zangeres (onder andere op de Indische bijeenkomsten en feesten in Nederland waar mijn ouders optraden, maar net als mijn grootouders ook voormalig kampbewoner tijdens de Tweede Wereldoorlog), bracht haar eigen versie van dit door soldaten geliefde lied uit in 1962, over de Indonesische rivier die kort daarna zoveel gruwelijkheden zou herbergen.

Peoples Justice, het monumentale schildersdoek dat de kunstenaarsgroep Taring Padi aanvankelijk tentoonstelde op Documenta 15 in 2022, kreeg grote kritiek vanwege twee pijnlijke figuren: de ene met pijpenkrullen, orthodoxe kledij en een SS-teken, en een andere met varkenskop en een helm met daarop Mossad geschreven, naar de inlichtendienst van Israël. Het werk uit 2002 is te lezen als een volkstribunaal en onthult slachtoffers, daders en (vermeende) medeplichtigen tijdens het autoritaire Soehartoregime. Ook de leden van het activistische kunstenaarscollectief verloren hierin zelf diverse vrienden.[3] Het spandoek zorgde voor een golf aan reacties, waarna in de wandelgangen onder andere de vraag werd gesteld of buitenlandse curatoren wel in Duitsland kunnen werken. De vraag hoe Duitsland een verantwoordelijker, beter gastland kan zijn, heb ik minder gehoord. Interesse voor de geschiedenis van Indonesië in relatie tot de wereldpolitiek, leek in mainstream media nauwelijks aanwezig. Het ging vooral om hoe Duitsland is en wat in Duitsland wel en niet kan.

ruangrupa, het collectief uit Indonesië dat die bewuste Documenta artistiek leidde, cureerde in 2016 Sonsbeek in Arnhem. Ik maakte deel uit van de curatorengroep die de daaropvolgende Sonsbeekeditie in 2021 maakte. Onze groep was samengesteld door artistiek leider Bonaventure Ndikung met daarin ook Amal Alhaag, Aude Christel Mgba, Krista Jantowski, en Antonia Alampi en Vincent van Velsen. In juni 2022 bezocht ik de Documentapreview, nog voor het bekritiseerde schilderij van Taring Padi was geïnstalleerd. Het was een warme, hoopvolle week. We waren vervuld van verwondering en voelden ons aangemoedigd door de vele geëngaeerde collectieve praktijken die Kassel verbond met werkwijzen en perspectieven van over de hele wereld. Kassel zinderde. Twee weken later, ik was in Amsterdam voor de opening van onze Sonsbeektentoonstelling in het Stedelijk [4], kwam ik erachter dat ik die week zwanger was geraakt.

Labour, zo luidde het thema van onze Sonsbeekeditie. Voor de catalogus schreef ik een tekst over mijn ouders, die elkaar midden jaren zestig via werk hadden ontmoet in het Park Sonsbeek. Bonaventure had mij daartoe aangemoedigd. Hij had datzelfde jaar zijn vader verloren en wist dat ik voor Metropolis M over de mijne had geschreven. Samen met zijn broer had mijn vader de eerste bekende Molukse Indorockband opgericht. Het was hun manier om aan de uitzichtloze situatie van de Molukse jeugd te ontsnappen. Maar de met geleend geld gekochte Fenders moesten wel terugbetaald worden. The Black Magic speelde dag in dag uit in nachtclubs door heel Europa, maar het meeste in Duitsland.

Ongeveer een jaar na Documenta 15, aan het einde van mijn verlof, reisde ik van Berlijn naar Nederland om mijn vader aan mijn pasgeboren baby voor te stellen. Vier dagen later werd papa gevonden. Overleden, onverwacht. Nog herstellende van de bevalling, werd ik de uitvoerend coproducent van een uitvaart voor meer dan duizend mensen. We waakten dag en nacht bij mijn vader in zijn huis in de Molukse wijk. Het enige moment dat ik aan werk dacht, was toen we de rouwkaart schreven. Geboren 1937 di Bandoeng (voormalig Ned. Indië), stond er in de conceptversie. ‘Nederlands-Indië?’ vroeg ik. Eventjes maakte het dempende verdriet plaats voor mijn kritische zaaltekstblik. ‘Dat was zoals het nu eenmaal genoemd werd, laten we dat niet uitwissen,’ was het antwoord.

In 1621 werden naar schatting 14.000 Bandanezen, vrijwel de gehele bevolking van Banda in de Zuid-Molukken, systematisch vermoord of tot slaaf gemaakt op bevel van Jan Pieterszoon Coen van de Verenigde Oostindische Compagnie (VOC), vanwege de lucratieve handel in nootmuskaat en foelie. De ecodiversiteit rond de vulkanische Banda-eilanden wordt The Ring of Fire genoemd. Die rijke vegetatie is een motivatie voor machtsstrijd gebleven en de Molukse families die op dienstbevel naar Nederland reisden nadat de Molukken waren overgedragen aan Indonesië, hebben nooit permanent terug kunnen keren. [5]

Twee weken na mijn vaders overlijden, en na een ouderschapsverlof van enkele maanden, begon ik weer bij Gropius Bau. Het was een maandag in juni, 10.00 uur in de ochtend. De nieuwe directie stelde me op de hoogte dat de dag ervoor besloten was om de tentoonstelling Spectres of Bandung, waar ik als curator met mijn team aan meewerkte en die op 7 oktober 2023 open zou gaan voor publiek, uit te stellen (inmiddels afgezegd).

De tentoonstelling Spectres of Bandung is een concept van de gastcuratoren Vera Mey en Philippe Pirotte met ondersteuning van een grote, internationale onderzoeksgroep. De spirit van de Bandungconferentie uit 1955, toen 29 destijds recent gedekoloniseerde landen uit Azië en Afrika samenkwamen om voor het eerst onafhankelijk over een gezamenlijke, antiracistische wereldtoekomst te spreken, is de inspiratie voor een tentoonstelling met hedendaagse kunst, historisch materiaal en artefacten die in Gropius Bau te zien zou zijn. Voor de conferentie in 1955 waren enkelen niet uitgenodigd, waaronder de Korea’s, Rusland, een paar landen die (nog) niet onafhankelijk waren, alsook: Israël en Zuid-Afrika.

Apartheid is een Afrikaans, van het Nederlands afgeleid woord: een politiek die ernaar streeft dat het ene ras wordt gedomineerd door een ander. In Den Haag is het International Court of Justice gevestigd. Den Haag werd vroeger ook wel de weduwe van Indië genoemd, omdat een grote groep Indische Nederlanders zich daar na de oorlog vestigden. Er was veel nostalgisch verlangen naar het, zogezegd verloren, ‘vaderland’, ondermeer gespiegeld in het vroege succes van Anneke Grönloh. Het is in deze stad waar Zuid-Afrika Israël recent voor het internationaal gerechtshof daagde vanwege vermeende genocide in de Gazastrook. Duitsland schaarde zich achter Israël, ter verdediging. Het tussenvonnis is dat Israël ‘genocide moet voorkomen’.

De protesten tegen de oorlog in Gaza worden groter en de reacties van de eerste maanden, waarbij demonstranten hardhandig werden gearresteerd, worden breder bekritiseerd. Strike Germany, waarbij (internationale) kunstenaars zich terugtrekken uit samenwerkingen met Duitse kunstinstellingen, heeft een aantal culturele organisaties tot het doen van verklaringen bewogen. Het is een ambivalente situatie, want deze, veelal juist kleinere, organisaties zijn al kwetsbaar. Veel freelance kunstenaars zijn dat eveneens en hebben werk nodig. Zij kunnen bovendien reflectie, prikkeling, verdieping, humor, samenzijn en meerstemmigheid brengen als broodnodig geluid tegen de dogmatische uitingen van politici en media. Wat is een maatschappij nog zonder creativiteit en verbeelding? Tegelijkertijd is daarvoor cruciaal dat het nuancerende gesprek veilig gevoerd kan worden, en dat kan niet als de overheden en grote instellingen verhevigd kaders beperken en de perspectieven bepalen.

De AIDS Coalition to Unleash Power (ACT UP) organiseerde tijdens de AIDS-epidemie, die veel te weinig zorg en aandacht kreeg vanwege discriminatie en stigmatisering van toch al gemarginaliseerde groepen, de bezetting van grote treinstations: een tactiek die ook vandaag de dag weer wereldwijd wordt ingezet. Deze aangrijpende parallel werd gelegd tijdens één van mijn randprogramma’s rondom General Idea, toen we met vier panelleden, waarvan er twee Joods zijn, over protestgeschiedenis spraken.

Joodse en Israëlische mensen in Berlijn en Duitsland bevinden zich wederom in een verscheurde en beangstigende positie. Kennissen die op straat Hebreeuws praatten, werden bekogeld met brandend vuurwerk. Joodse kunstenaars die zich uitspreken tegen genocide en geweld tegen burgers, worden gearresteerd en uit programma’s geannuleerd. Wie vraagt om ruimte voor rouw en rechtvaardigheid voor het exorbitant hoge aantal slachtoffers in Gaza, krijgt het principe van ‘oorzaak en gevolg’ teruggespeeld. Moslims en Arabische (gelezen) mensen worden regelmatig en willekeurig geconfronteerd met de vraag of ze ‘Hamas wel veroordelen’, naar het voorbeeld van de Duitse president en de Duitse vicekanselier.

De radicaal-rechtse, anti-islamitische en antivluchtelingenpartij Alternative für Deutschland (AfD) staat verontrustend hoog in de peilingen. Anders dan in Nederland zijn er tegen deze extreemrechtse dreiging wel massale tegenprotesten, echter met opvallend veel witte deelnemers. Duitsers met een migratieachtergrond en BIPoC’s lijken zich er minder thuis te voelen, want ook de door de Duitse meerderheid gekozen ‘middenpartijen’, onder andere bij monde van de sociaaldemocratische bondskanselier Olaf Scholz, praten openlijk over schnell abschieben. Tevens zijn ook op deze protesten symbolen voor Palestina ongewenst gebleken. Ondertussen rijden tractoren uit het hele land als tanks door de brede straten van Berlijn, met zwaaiende kindjes aan de kant en al, langs de Topographie des Terrors, de Berlijnse Senaat, de resten van de Muur en het negentiende-eeuwse Gropius Bau – dat in de Tweede Wereldoorlog zodanig gebombardeerd werd dat er decennialang bomen in de geruïneerde tentoonstellingszalen groeiden…

Het is winter in Berlijn. Misschien wel de laatste sneeuw van dit seizoen. De laatste sneeuwdag van de vorige winter was pas in maart. Ik lag op mijn zij naar buiten te staren. Sneeuwvlokjes dwarrelden naar beneden in een grote binnenplaats. Het was muisstil om me heen. Ik had me nog nooit zo sereen gevoeld. Ook dat noemt men de ring of fire: het moment dat het hoofdje op het breedste punt doorkomt en het weefsel strakst uitgerekt is. De bevalling was toen al 16 uur bezig.

Minutenlang wachten op de volgende perswee. Toen die kwam, perste ik het hoofdje uit en draaide ik me op mijn rug. Een gevoel alsof mijn schoot de wachtkwamer was van een veel te grote, zeer ongeduldige glibbervis. ‘Dit is bizar, dit is echt bizar’, murmelde ik. ‘Ja voelt vreemd he’, antwoordde de hebamme. ‘Huh, sprechen Sie Niederländisch?’ had ik eerder gevraagd. ‘Ja’, zei ze, ‘ik heb er een tijdje gewoond. Arnhem. Bij het Sonsbeek Park.’

De volgende perswee, en daar was – met opgeheven hoofd, verwachtingsvolle ogen en open armen – de prachtige toekomst.