metropolis m

Als toeschouwer word je met je neus op de feiten gedrukt: we zijn allemaal mensen, maar sommige mensen worden waardevoller gevonden dan anderen. Opvallend is dat Farifteh hierbij geen beroep doet op beelden van dode of stervende vluchtelingen. Op enkele archiefbeeldden van half zinkende vlotten na, berust de installatie vooral op de claustrofobische zeebeelden en de kille stemmen van de politici en de robot om de zwaarte van de humanitaire crisis over te brengen. Het maakt The Flood een sterk kunstwerk: juist omdat de installatie wegblijft van het tonen van expliciete gruwelijkheid, krijg je als toeschouwer de ruimte om stil te staan bij de gruwel.

Ook te zien in het Amsterdam Museum is Fariftehs recentste installatiewerk ik en jij (2023 – 2024), dat in tegenstelling tot The Flood niet op de verbeelding van haar toeschouwers berust, maar op hun participatie. In het roodgeschilderde, houten telefoonhokje kunnen bezoekers via een oubollige, zwarte telefoon inspreken hoe ze zich voelen bij de genocide in Palestina. De telefooncel dient als een biechthokje waar je in alle anonimiteit mag schreeuwen, huilen, fluisteren, bidden en zwijgen. Je bericht is achteraf beluisterbaar voor andere bezoekers, via koptelefoons die buiten de cabine liggen. Met ik en jij wil de kunstenaar een gesprek facilieteren, waarbij deelnemers niet onmiddellijk kunnen antwoorden op elkaar, maar verplicht worden om stil te staan bij zowel hun eigen gevoelens als die van de ander. Zo wil Farifteh empathie aanmoedigen in het heersende ‘us versus them’ discours.

Genoeg vredevolle intenties dus. Toch merk ik dat er wat vragen opborrelen terwijl ik in de installatie sta. Is er momenteel wel plaats voor kunst die iets anders doet dan rechtuit een staakt-het-vuren eisen, bijvoorbeeld? Wordt een pleidooi voor dialoog niet al snel een louter intellectuele oefening, die de belichaamde aard van de situatie miskent? En mondt een oproep tot verzoening ten slotte niet uit in vrijblijvende onpartijdigheid?

ik en jij is bedoeld als een vertraagd gesprek die de valse dichotomieën omtrent de genocide ontkrachtigd. Het is echter moeilijk om tot wederzijds begrip of een middenweg te komen wanneer je elkaar niet kunt spreken. Als toeschouwer ervaar je ‘de ander’ enkel als een geluidsfragment door een koptelefoon, iets dat uiteindelijk niet erg veel verschilt van een tweet of insta-story. Meer nog, het werk geeft je de kans om je eigen opname te maken en vervolgens andere participanten volledig uit de weg te gaan door de andere memos niet te beluisteren. Bovendien lijkt het werk zelf de opsplitsing in stand te houden door er vanuit te gaan dat de toeschouwers enkel in ‘vertraagde vorm’ naar elkaar kunnen luisteren. De empathie die hier geschept wordt voelt, uiteindelijk, onvolledig.

Dit is niet om zeggen dat Farifteh zelf niet aan de implicaties, rol of aard van empathie denkt. In haar kunst reflecteert ze hier uitvoerig over. Sterker nog, de vraag ‘wat is empathie?’ vormt de kern van haar documentaire Kitten or Refugee? (2023), een film waar ze onlangs de Zilveren Camera 2023 Storytelling voor won. Die documentaire is nu, als deel van het randprogramma van Refresh #2: War & Conflict, te zien in de Amsterdamse presentatieruimte voor hedendaagse kunst ROZENSTRAAT – a rose is a rose is a rose. Interessant genoeg is Kitten or Refugee? niet enkel een pleidooi voor empathie, maar ook een bevraging ervan. Zo hekelt Farifteh wat ze empathie-porno noemt, waarbij kinderen uit het Globale Zuiden opgevoerd worden als weerloze wezens die enkel geholpen kunnen worden door middel van Westerse liefdadigheidsacties. Ook toont ze in de documentaire archiefbeelden waarin te zien is hoe vluchtelingen aan de Europese grenzen, geslagen en verwaarloosd worden, om te tonen hoe empathie te kort lijkt te schieten.

Deze opeenvolging van bloed, gebroken neuzen en blauwe plekken staat in fel contrast met de aanpak die Farifteh in The Flood hanteerde. Waar de videoinstallatie in sterkte won door zich eerder op evocatie te beroepen, zwakt Kitten or Refugee? af door het tonen van de expliciete beelden. Moeten we toegetakelde zwarte en bruine lichamen zien om empathie te voelen of, zoals hier het geval is, te ondervragen? Is dit niet gewoon nog een voorbeeld van diezelfde empathie-porno die Farifteh eerder afwees? Wordt het geweld dat deze individuen is aangedaan niet gewoon verdergezet door het op te voeren in een kunstruimte?

Farifteh legt de beelden voor aan een diverse groep mensen, waaronder een bioloog, een filosoof, een hondenkappper, een mensenrechtenactivist en een hulpverlener. Deze zitten om de beurt in een ruimte die lijkt op die van The Flood. In de white cube worden de archiefbeelden en instagram feeds geprojecteerd, naast foto’s van mensen op de vlucht, kittens en kinderen. Farifteh stelt de deelnemers vervolgens off-screen vragen over de aard van empathie. De antwoorden van geinterviewden zijn zo ge-edit dat ze het eens lijken te zijn: empathie is inherent exclusief aangezien je je steeds op een specifieke groep of persoon richt, maar tegelijk ook een onontbeerlijk onderdeel van mens zijn.

Een van de deelnemers, media onderzoeker Marloes Geboers, verklaart in haar interview voor Kitten or Refugee? dat sociale media en doomscrollen in het bijzonder tot inactie leiden aangezien ze de gebruiker het gevoel geven al ‘iets’ gedaan te hebben, zelfs als die zich niet eens verplaatst heeft. De uitnodiging tot actie wordt gevolgd door inertie. Helaas is dit het gevoel dat na het zien van Kitten or Refugee? (2023) en ik en jij (2023 – 2024) nazindert. Een emotionele reactie wordt uitgelokt, maar leidt uiteindelijk nergens naartoe. The Flood (2021-2023), daarentegen, slaagt erin beide bewegingen samen te nemen. Het slopende gevoel van onrechtvaardigheid enerzijds en de bloedstollende overtuiging dat het beter moet, anderzijds. Dat is dan ook dat beeld dat ik het liefst wil houden na het zien van Fariftehs bijdragen aan Refresh Amsterdam #2: War & Conflict: de zee die blijft doorrazen en de stem die ooit hopelijk zal ophouden met opsommen.