metropolis m

In 2002 deed de volledig failliete stad Berlijn hele woonblokken van de hand onder druk van de Duitse regering. Te koop per opbod. De opbrengst kon echter amper de rente van de schulden aflossen. Het probleem werd niet kleiner, maar de stad werd wel minder aantrekkelijk voor haar inwoners. Een groot deel van de woningen werd verkocht aan de private sector. Deutsche Wohnen is daarbinnen een van de grootste spelers en berucht om de slinkse manier waarop het de huren verhoogt door ‘modernisatie’, om meer dividend te generen voor de aandeelhouders. De lokale, voornamelijk linkse politiek zit er flink mee in de maag. Aan de uitverkoop en speculatie komt vooralsnog geen einde. De huren stijgen, maar niet zo snel als de waarde van onroerend goed. Ter vergelijking: de huur in Berlijn steeg tussen 2009 en 2014 met zesenvijftig procent; vastgoedprijzen stegen met maar liefst zeventig procent.1 Om deze sterk oplopende stijging een halt toe te roepen werden er recentelijk woonblokken door de stad teruggekocht, waarvan de opkoop van 1 miljard aan appartementen aan de Karl-Marx-Allee eerder dit jaar het bekendste voorbeeld is. STATISTA, de nieuwe culturele aanwinst voor de stad op de hoek van de Karl-Marx-Allee en Alexanderplatz, lijkt uit dezelfde koker te komen. STATISTA is een samenwerking tussen KW Institute for Contemporary Art en Zentrum für Kunst und Urbanistik (ZK/U) en wordt gefinancierd door de Berlijnse senaat. Dit experiment is in het leven geroepen om een alternatief te bieden tegen de financiële exploitatie van Berlijn als creatieve hub.
Jaren stond het voormalige Haus der Statistik er verlaten bij, wachtend op een investeerder die het 45 duizend vierkante meter tellende complex ging afbreken en het terrein zou vullen met woontorens, een hotel of winkelruimte. De toekomst van het voormalige DDR-kantoor verliep echter anders. In 2015 bevestigde de kunstenaarsgroep Allianz bedrohter Berliner Atelierhäuser (AbBA) een banner op het gebouw – geheel in de huisstijl van de stad – met de boodschap: ‘Berlijn heeft besloten dat het complex gebruikt zal gaan worden voor kunst, cultuur en sociale doeleinden’. Deze provocatieve actie leidde tot zoveel reuring dat de lokale politiek uiteindelijk wel een standpunt moest innemen. Samenwerkingen werden aangegaan, een plan werd gesmeed. Afgelopen Berlin Art Week was het zover: STATISTA nam een aanvang met een grote meerdaagse conferentie.

Op tien verschillende speelvelden poogt STATISTA artistieke prototypes voor een maatschappelijk middenveld te creëren, gebaseerd op collectieve principes, zoals buurtinitiatieven, een cryptovaluta die het welzijn van bijen weerspiegelt, een gevelontwerp gebouwd voor ecologische inclusiviteit en een internationale conferentie. STATISTA is samengesteld door Tirdad Zolghadr, die in 2018 al het REALTY programma in KW organiseerde, in het kader waarvan werd onderzocht welke rol hedendaagse kunst in de recente geschiedenis van gentrificatie speelt of kan spelen. Het is een interessante vraag voor een instituut dat nog steeds wordt geboycot door een kleine groep Berlijnse kunstenaars sinds Klaus Biesenbach de oorspronkelijke bewoners uit het pand wist te werken bij de oprichting van het instituut in de vroege jaren negentig.

‘Allesandersplatz’ prijkt er op de gevel van het Haus der Statistik, een woordspeling die net als de banner van AbBA het voordeel van de twijfel lijkt te krijgen. Onder de letters siert een strip de gevel met een hedendaagse referentie naar Walter Womacka’s socialistische mozaïek op het Haus des Lehrers, dat ertegenover staat. Bij binnenkomst stuit je eerst op een ingetogen tentoonstelling over de geschiedenis van het Haus der Statistik en het ontstaan van STATISTA. Via wat gangen en zalen kom je uit op de binnenplaats. Het geluid van bijen is daar al waarneembaar. In de tussenruimtes van oude raamkozijnen zijn honingraten te vinden waar een opensourcesoftware op is losgelaten. Hiermee wordt het gedrag van de bijen als basis gebruikt om de conjunctuur van de Beecoin cryptovaluta te bepalen. Even verderop is er een kantine met aangrenzende conferentieruimte. 

De openingsconferentie tijdens de Berlin Art Week bestond uit lezingen en workshops die werden gegeven door activistische organisaties zoals Campus in Camps, CATPC (Cercle d’Art des Travailleurs de Plantation Congolaise), Chto Delat, ExRotaprint, Khalil Sakakini Cultural Center, MACAO, Nachbarschaftsakademie, PlanBude en ruangrupa. Een interessante mix van onafhankelijke initiatieven en initiatieven die, net als STATISTA, deels of volledig financieel gesteund door de staat een pseudovorm van onafhankelijkheid hebben aangenomen. Campus in Camps ging in op de waarde van permanente tijdelijkheid – momenteel hét thema in de sociale economie; Nachbarschaftsakademie Prinzessinnengärten maakte duidelijk dat steden afbraak nodig hebben ter bevordering van een zekere biodiversiteit: ‘we willen sloophamers, geen elektrische auto’s’; en ExRotaprint hield een indrukwekkend betoog over het gezamenlijk opkopen van vastgoed – de iconische Rotaprint drukkerij in de wijk Wedding in dit geval – om vervolgens juridisch vast te leggen dat de grond nooit meer doorverkocht kan worden. De voorzet is gegeven. 

STATISTA is een experiment. Het gelooft dat het idee van tijdelijk gebruik, zonder eigendom, niet noodzakelijk hoeft te leiden tot gentrificatie, maar ook gegoten kan worden in een vorm van stadsvernieuwing waarvan iedereen profiteert – ‘een Statecraft van de toekomst’ zoals het tijdens de conferentie werd genoemd. ExRotaprint heeft in Wedding aangetoond dat dit kan, maar dit initiatief ontstond wel in tijden waarin het benodigde kapitaal nog was te overzien en steun van de staat niet nodig was. Toch moet niet vergeten worden dat het Haus der Statistik lang op de tocht heeft gestaan en dat er dankzij de actie van AbBa en de nog altijd aanwezige socialistische gedachten aan de linkerflank van de lokale Berlijnse politiek een initiatief als STATISTA heeft kunnen ontstaan. 

Je kunt sceptisch zijn over de uitwerking hiervan. Conferenties over gentrificatie en een cryptovaluta als betaalmiddel binnen een institutionele kunstsetting voelt sowieso al als een contradictie die gedoemd is te verzanden en te leiden tot meer gentrificatie. Toch kan, door pretentie en met het internationale netwerk van de deelnemende instituten, STATISTA gezien worden als een noemenswaardig voorbeeld. Het zal vooralsnog geen kantelpunt zijn om kapitaal terug te schalen naar humane proporties. STATISTA is vooralsnog een vinger aan de pols van een globaal probleem waarin een groot deel van het sociaal-culturele landschap zich momenteel begeeft. Waar middels creatief activisme en het uitspelen van opportunistische symboolpolitiek toch betekenisvolle situaties kunnen ontstaan.

Remco Torenbosch is beeldend kunstenaar