metropolis m

Ik vraag het aan de kunstenaars zelf. De bruine verkleuringen op het doek blijken het resultaat van bodemchromatografie, een techniek die in de jaren 70 in Nederland werd ontwikkeld om de samenstelling van de grond te meten. Khurtova: ‘Bodemchromatografie was deels geïnspireerd op Rudolf Steiners idee van levende materie. De techniek bleek uiteindelijk niet heel betrouwbaar, maar we hebben haar hier een nieuwe bestemming gegeven. We hebben een oplossing gemaakt van de vervuilde aarde op het Hembrugterrein en die toegepast op de doeken. We benaderen de bodem in die zin als een archief van het verleden, dat we als het ware voor zichzelf laten spreken.’

Schwarzlose valt haar bij: ‘De beelden komen uit het fotografisch archief van Artillerie-Inrichtingen, nu in handen van het Zaans Museum, en zijn met transparante inkt op de doeken gedrukt. Deze inkt schermt de vezels af waardoor de bodemoplossing er niet doorheen kan trekken en zich aan de randen ophoopt. Zo ontstaat er een donkerdere kleur, en komt het groezelige verleden van het Hembrugterrein aan het licht.’

Ik bekijk een van de doeken. Een handvol individuen loopt vanuit de bruine mist op me af. Ze hebben gasmaskers op, hun gezichten zijn onherkenbaar. Het heeft iets spookachtigs, de manier waarop ze uit de mist naar voren treden. Wanneer ik dit tegen Khurtova zeg knikt ze bedachtzaam: ‘Toen we ons in het begin verdiepten in de geschiedenis van de fabriek, stuitten we op veel geruchten van voormalige werkers en blogs met verhalen die neigen naar samenzweringstheorieën. Er hangt een mysterieuze sfeer om het terrein.’ Schwarzlose: ‘Veel van die verhalen kunnen we niet staven met bewijsmateriaal, maar ze dragen wel bij aan de geheimzinnigheid rondom Artillerie-Inrichtingen. Het feit dat werkers zwijgplicht hadden over defensiezaken speelt daarin ongetwijfeld een rol.’ Op een van de doeken zien we een man met wijsvinger op de mond ons tot stilte manen.

Hun interesse voor de geschiedenis van het Hembrugterrein ontstond toen de partner van Khurtova, zelf kunstenaar, voor zijn atelier op het terrein een overeenkomst moest ondertekenen. Hierin stond dat hij niet in de aarde rond zijn atelier mocht graven. Khurtova raakte nieuwsgierig naar welke geheimen de bodem verborgen hield, zeker aangezien men nu het terrein aan het saneren is zodat er een woonwijk op gebouwd kan worden. Dit zou misschien de laatste kans zijn om stil te staan bij het verleden van het terrein voordat het straks wordt opgedoekt. Men vond onder andere asbest, TNT, zink, lood en olie. De restproducten van mosterdgas zijn niet gevonden, ook al zou de fabriek dit illegale wapen ook geproduceerd hebben.

Voor Schwarzlose en Khurtova wijst de vervuilde grond van het Hembrugterrein op een algemeen bekend feit dat we niettemin zo goed en vaak mogelijk proberen te vergeten, namelijk dat geweld nooit plaats- en tijdsgebonden is, maar als een vlek door een doek vloeit. Weten waar of wanneer het stopt, doet niemand. Zelfs het saneren van de toplaag is geen duurzame oplossing voor de vervuiling die de fabriek heeft veroorzaakt. Khurtova: ‘Sanering komt neer op het scheiden van ongewenste stoffen uit de bodem. Die stoffen verdwijnen niet, maar bergen de autoriteiten op een andere plek op. Om het Hembrugterrein leefbaar te maken voor nieuwe bewoners, verplaatsen we dus het probleem naar een andere omgeving.’

De bodem reflecteert op die manier de geschiedenis van Artillerie-Inrichtingen. De fabriek was lange tijd een hoofdleverancier van het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger, het Nederlandse leger in wat nu Indonesië heet. Tot het bittere einde van de koloniale bezetting hielp de fabriek opstanden van de oorspronkelijke bevolking de kop in te drukken. Niet in de minste plaats bij de Onafhankelijkheidsoorlog (1945-1949), waarbij honderdduizend Indonesiërs omkwamen. Na het verlies van Nederlands-Indië verkocht het bedrijf wapens aan andere staten. Zo verkocht het tijdens de Iran-Irak oorlog (1980-1988) zowel wapens aan Irak als Iran. Het bedrijf was zelfs betrokken bij het leveren van bestanddelen van het illegale mosterdgas, waarvoor het volgens Schwarzlose uiteindelijk een boete van 500.000 gulden moest betalen. Tot op de dag van vandaag lopen er rechtszaken tegen bedrijven en politici die bij het mosterdgasschandaal betrokken waren. Maar zelfs in de Oekraïne-oorlog die in 2022 begon, zijn wapens opgedoken die nog mede geproduceerd zijn door Eurometaal, een afsplitising van Artillerie-Inrichtingen.

Schwarzlose: ‘Het militair-industrieel complex is de grootste vervuiler die we kennen. In oorlogen worden talloze landschappen vernietigd: door bommen, radioactieve vervuiling, en landmijnen. Deze verwoesting heeft onvoorziene gevolgen. Toen er twee jaar geleden een grote stofwolk over Nederland waaide, werden buitengewone hoeveelheden radioactiviteit gemeten. Dit kwam doordat het zand afkomstig was uit het Algerijnse deel van de Sahara, waar Frankrijk in de jaren 60 kernproeven uitvoerde.’

Op de vloer naast de doeken liggen schermen waarop archiefbeelden te zien zijn van de conflicten waarin de wapens van Artillerie-Inrichtingen zijn ingezet. Ik zie bosbranden, inslagkraters, opgeblazen bomen en gevechtsvliegtuigen die het middel Agent Orange lozen. Mortieren worden afgeschoten in een regenwoud, omgekapte bomen hergebruikt voor pallisades en een enkele omgevallen boomstam ligt dwars op de weg. De rupsbanden van een tank rollen er langzaam overheen.

Maar er worden ook andere beelden getoond. Op een van de schermen zie ik bijen die de vervuilde grond van het Hembrugterrein gebruiken om hun nesten op te bouwen. Blijkbaar bieden vervuilde industrieterreinen geschikte leefruimtes voor vele soorten bijen. Het is een van de onvoorziene gevolgen die vervuiling met zich meebrengt. Khurtova: ‘Denken vanuit besmetting betekent inzien dat we moeten samenleven met vervuiling. We staan met elkaar in verbinding – zuiverheid of steriliteit is een illusie’. Schwarzlose: ‘Deze ambiguïteit van het Hembrugterrein vinden we belangrijk om weer te geven. We dreigen continu ambiguïteit te verliezen in onze maatschappij terwijl die dubbelzinnigheid juist ontzettend belangrijk is en beschermd moet worden.’

Vandaar ook dat de kunstenaars juist nu aandacht besteden aan het grauwe verleden van het Hembrugterrein. Schwarzlose: ‘We bevinden ons op een uniek moment: de bovenlaag van het terrein is weg, waardoor we gemakkelijk de gapende wond van het verleden kunnen bekijken. Maar dit is slechts tijdelijk. Binnenkort zal de gesaneerde grond deze wond weer bedekken en het terrein transformeren in een woonwijk. Daarom is het belangrijk om juist nu stil te staan bij het verleden van het Hembrugterrein en na te denken over wat voor toekomst we willen bewonen. Herstel is alleen mogelijk wanneer we het ongemakkelijke verleden blootleggen en bespreken.’