metropolis m

Ik loop verder in de tentoonstelling waar mijn oog valt op het werk van de Zwitserse kunstenaar Heidi Bucher. Een omvangrijk doek met een bruinachtige kleur hangt in het midden van de ruimte. Op het doek is een afdruk van een raam te zien. Untitled, Wall with Window, Ahnenhaus Obermühle, Winterthur (1980-1981) zijn afdrukken van Buchers voorouderlijk huis. In de jaren 1970 experimenteerde ze met een nieuwe techniek en heeft ze de binnenoppervlakken van het huis van haar grootouders bedekt met gaaslakens om ze daarna te impregneren met vloeibare latex. Als de latex gedroogd is trekt ze de vellen weg waarna een afgietsel overblijft dat als het ware de huid van het huis vormt. Bijzonder is dat Wall with Window de enige overgebleven wandafdruk van het huis van Buchers grootouders is. Die afdruk maakt daardoor extra indruk. Het ademt geschiedenis, alsof het verleden is bevroren en alle herinneringen van het huis zijn gevangen in deze ene latex huid.

Tegenover Wall with Window is werk van de Nederlandse Lucas Lenglet te zien. Grote rode rekken leunen tegen een muur en op verschillende plaatsen hangen foto’s waarop deze hekken zijn afgebeeld. In zijn werk speelt Lenglet met thema’s als insluiting, uitsluiting, dreiging, veiligheid en bescherming. Tijdens de coronapandemie maakte hij Schaepmanstraat – De Kempenaerstraat (2020) waarbij hij alle ramen van zijn Amsterdamse hoekwoning afschermde met rode gaaspanelen. Die aanblik zette hij vervolgens op de foto en daaruit is de fotoserie interieur (2020) ontstaan. Hoewel de thematiek van Lenglet over in- en uitsluiting interessant is, beklijft het werk zelf niet. De gaaspanelen zijn een vrij letterlijke weergave van binnen versus buiten, dreiging versus veiligheid en de fotoserie illustreert slechts de werking van de panelen. Na het zien van Buchers Wall with Window dat een complexe gelaagde geschiedenis herbergt, doet het werk van Lenglet betrekkelijk eenzijdig aan.

Als ik de zaal met het werk van Lenglet en Bucher verlaat zie ik in een hoek van de tentoonstelling drie kleine ingelijste werken hangen. Het lijken foto’s maar zijn dat niet. De Nederlandse kunstenaar Eliza Bordeaux gebruikte voor de vervaardiging een voorloper van de fotografie: het anthotypeproces, waarbij beelden worden vastgelegd door gebruik te maken van de lichtgevoelige eigenschappen van planten, in dit geval geneeskrachtige kurkuma. De drie afdrukken zijn onderdeel van het project L’atelier Hétérotopie (2021-2023) waarvoor Bordeaux haar atelier verhuisde naar een asielzoekerscentrum in Rijswijk en daar een fotografieclub oprichtte. Het ontwikkelproces van een anthotype duurt maanden en staat volgens de wandtekst symbool voor de lange wachttijden van asielzoekers in Nederland. De afdrukken zelf hebben een warme gloed over zich, alsof ze met zacht poeder zijn gemaakt en ze bij het kleinste zuchtje wind zullen verdwijnen. De visuele gevoeligheid van dit werk in combinatie met de wetenschap dat vluchtelingen even lang – of zelfs langer – moeten wachten op hun asielaanvraag als de ontwikkeltijd van het procedé geeft deze drie relatief kleine werken een bijzonder verhaal.

Veruit het meest speelse werk in de tentoonstelling is The Swing of Damocles (2023) van de Tunesische Ines Kooli. Het is een videowerk dat alleen geactiveerd wordt als bezoekers plaatsnemen op de schommel die voor het beeldscherm is geplaatst en actief gaan schommelen. Als fervent museumbezoeker heb ik al menig tentoonstelling bezocht, maar schommelen op zaal, dat heb ik nog niet eerder gedaan. Eenmaal gezeten op de schommel valt er een gevoel van bevrijding over me heen gemixt met weemoed naar mijn kindertijd toen schommelen een alledaagse bezigheid was; mijn voeten zwieren heen en weer, een briesje blaast door mijn haar. De video van Kooli zet me echter snel weer met beide benen terug op aarde. Gevoelens van vrijheid en onbezorgdheid maken plaats voor verwarring en frustratie als ik langzaam in het verhaal van Kooli gezogen wordt. Kooli is geboren in Tunesië maar woont en werkt in Nederland, haar ervaringen over leven in en met twee culturen verwerkte ze in de video. Vragen over cultuur, omgangsvormen, veiligheid en vervreemding worden continu op je afgevuurd en al schommelend word je steeds dieper ondergedompeld in de belevingswereld van een ontheemd persoon.

In de laatste zaal die ik betreed, hangt werk van een viertal kunstenaars. Ik loop langs de enorme doeken van de Syrische Raafat Ballan waarop vele mensfiguren zijn afgebeeld die een indruk wekken van stil verdriet. Het werk van de Libanese Stéphanie Saadé is van heel andere aard, ze werkt met bestaande voorwerpen zoals gordijnen of een kinderkleedje waarop ze persoonlijke en historische gebeurtenissen vastlegt. Zo borduurt ze in The Encounter of the First and Last Particles of Dust (2020) op gordijnen uit haar ouderlijke huis de 37 belangrijkste routes die zij als vluchteling aflegde. Het Foundland Collective legt herinneringen aan een achtergelaten leven heel anders vast, voor Groundplan Drawings (2014-2019) vroegen ze Syrische vrienden en kunstenaars om de plattegrond van hun huis in Syrië te tekenen, inclusief herinneringen of veranderingen die verband houden met de oorlog. De tekeningen zijn getuigen van liefdevolle herinneringen aan verloren thuis en tonen tegelijkertijd de ingrijpende gevolgen van oorlog. Dat oorlog ingrijpend is blijkt ook uit het werk Palianytsia (2022) van Oekraïense kunstenaar Zhanna Kadyrova. Nog voor de oorlog met Rusland begon vluchtte ze door het voortdurende conflict naar de regio Transkarpatië. Tijdens haar zoektocht naar een atelier vond ze grote gladde stenen in een rivier die haar deden denken aan het typisch Oekraïense tarwebrood ‘palianytsia’ – een woord dat de Russische bezetter niet kan uitspreken en daardoor fungeert als wachtwoord of herkenningsteken onder Oekraïners. Op een gedekte tafel in de tentoonstelling liggen de stenen broden als tastbare herinnering aan thuis én aan oorlog.

Imagine Home laat zien dat ‘thuis’ vele gezichten kent. De kunstwerken vertellen een persoonlijk doch universeel verhaal over ontheemd zijn en welke gevoelens, frustraties of wensen daarbij komen kijken. Omdat de tentoonstelling geen overheersend narratief aan de werken opdringt, krijgt de kunst veel ruimte om zelf te spreken. Dat maakt dat heftige verhalen afgewisseld worden met subtiele observaties en je als bezoeker de kans krijgt om rustig na te denken over wat ‘thuis’ voor jou betekent.