metropolis m

‘Hedwig Fijen, de directeur van Manifesta, kent mijn documentaire werk en ik had in eerdere gesprekken met haar weleens ideeën laten vallen om de tentoonstelling van Manifesta op een meer verhalende manier te ontsluiten. De directe aanleiding om mij te vragen was denk ik de documentaire die ik voor het VPRO-televisieprogramma Tegenlicht heb gemaakt over Leoluca Orlando, de burgemeester van Palermo. Deze man is heel bijzonder omdat hij vluchtelingen met open armen ontvangt en geen onderscheid maakt tussen economische en politieke migranten. Ik denk dat Hedwig het goed vond zo’n stem erin te betrekken.

De leden van het artistieke team ontmoetten elkaar voor de eerste keer in Palermo. We zaten natuurlijk niet direct op dezelfde lijn, omdat we allemaal een andere achtergrond hebben, maar we konden wel meteen heel goed met elkaar praten. Manifesta heeft de wens geen voorbijtrekkend circus te zijn dat even alle galeries en kunstliefhebbers naar een stad brengt en dan weer vertrekt. Ze willen dat er vooraf meer binding is met de stad en ook dat er achteraf meer overblijft. Er is door Ippolito en het team van OMA een voorbereidende studie gedaan. De hieruit voortkomende Palermo Atlas is vooral bedoeld als katalysator voor de stad zelf en is aan de burgemeester en wethouders aangeboden. Maar deze kan ook door curatoren en kunstenaars worden gebruikt.  Eén van de bijzondere dingen aan Palermo is dat er honderden, misschien wel duizend lege gebouwen zijn in het historische centrum. Dat komt door sacco di Palermo, een complex verhaal over hoe criminele vastgoedontwikkelaars mensen vanaf de jaren vijftig naar slechte appartementsgebouwen buiten het centrum hebben gelokt. Zowel deze nieuwe wijken als de achtergelaten binnenstad verloederden, met leegstand tot gevolg. Veel van deze gebouwen mogen nu door ons gebruikt worden voor de tentoonstelling. We proberen ook aan te sluiten bij lokale culturele plekken en initiatieven, zoals de filmacademie en het festival voor migrantenliteratuur.  

Het vertellen van een verhaal is een creatieve daad. Hiermee verhoud je je tot de werkelijkheid en tot de stad. Het artistieke team heeft gezocht naar posities of mensen die dat op een interessante manier doen. Binnen het team bleken er veel parallellen te zitten tussen de dingen die ons bezighielden. We bevinden ons in een wereld die razendsnel globaliseert en waarin steeds meer onzichtbare krachten van alles lijken te beslissen. We hebben het gevoel mee te moeten, maar weten niet waarom en ook niet altijd wat de voordelen ervan zijn. Waar bevinden de verantwoordelijken zich? Hoe kan ik ze aanspreken op wat er misgaat? Dat gevoel van de wereld als een op hol geslagen machine die geregeerd wordt door onzichtbare netwerken waar reële belangen achter schuilgaan, bindt ons allemaal. We hebben vervolgens de metafoor van de tuin gebruikt om dit weer concreet en tactiel te maken. De titel van deze editie van Manifesta is The Planetary Garden. Cultivating Coexistence: de wereld als tuin waarin iedereen zorgdraagt voor het geheel. Kunnen we van die metafoor iets leren, om bijvoorbeeld de politiek tastbaarder en menselijker te maken? We kijken ook interspecies, voorbij het menselijke naar het samenleven met planten en dieren. Denk daarbij aan problemen als de opwarming van de aarde en al die dingen die vaak te groot lijken om er als individu iets aan te doen. In de bewustwording die vooraf gaat aan zelf handelen, kunnen beelden en verhalen een belangrijke rol spelen. Ik denk dat we daar allemaal wel een gedeelde interesse in hebben en ook de urgentie voelen. Palermo is een plek bij uitstek waar veel van die dingen samenkomen. 

We proberen iets zinvols te doen voor de stad, aan te sluiten bij wat er al is en zo ook iets achter te laten. Ik denk zeker dat het project voor de studenten die met de door Manifesta uitgenodigde filmmakers werken een enorme impact heeft bijvoorbeeld. Maar ook voor hun school. Of denk aan de samenwerking met het festival voor migrantenliteratuur. Verder proberen we een openlucht bioscoop weer open te krijgen. Die bioscoop is ingestort en sterk verwaarloosd en lange tijd niet gebruikt. In dat soort gevallen sluiten we aan bij bestaande initiatieven en proberen we vooral goed te luisteren en te kijken waar we iets kunnen betekenen. Een flink deel van het budget komt uit Palermo zelf, dus we willen wel iets teruggeven, hoewel we natuurlijk geen gigantisch budget hebben zoals bijvoorbeeld documenta.

Sommigen trekken de vergelijking met documenta die vorig jaar naar Athene trok, op het hoogtepunt van de crisis daar. Die vergelijking houdt mij persoonlijk niet zo bezig, omdat de wereld van de grote kunstevenementen niet direct mijn wereld is. Natuurlijk heb ik de verhalen wel meegekregen. We hebben ons vanaf het begin, mede dankzij dat moedige experiment van documenta, gerealiseerd dat het niet eenvoudig is even iets te veranderen in een stad die het moeilijk heeft en in transitie is. In dat opzicht waren onze ambities bescheiden. Manifesta wil zich niet alleen verhouden tot de kunstwereld. Van de circa veertig nieuwe werken die voor Manifesta worden geproduceerd, wordt misschien wel een derde niet door beeldende kunstenaars gemaakt. Sicilië heeft een rijke traditie op het gebied van storytelling, dus we werken ook met schrijvers, onderzoekers en lokale verhalenvertellers. Dit is binnen zowel de kunstwereld als de ontwikkeling van Manifesta een stap naar meer openheid. Manifesta heeft mij in ieder geval een nieuwe en optimistische kijk gegeven op de kunst van vandaag. De deelnemers hebben hun onderwerp ieder met eigen werkwijzen en methodes aangepakt. Daarin is de kunst echt een vrijplaats. Er is geen bureaucratisch protocol, er is niet één manier. Dat is heel inspirerend.’